ڪلري گبر بند

----kher thar chitsali2024_07_17_12_02_files-- --








ڪلري گبر بند


ڪلري ماڳ وٽ ٽاڪرو ديوارن ۽ ڊٺل ڇپن تي چڱي خاصي نقاشي ٿيل آهي. ڪلريءَ وٽ ڊٺل ڇپن تي ٺلهه نما اسٽوپا ۽ ڏاندن جا کوڙ سارا چٽ آهن. ڪي چِٽ ڪافي پراڻا ٿي لڳا، انهن جو موضوع شڪاري جيوت آهي. ويجهي ماضيءَ وارن يا تازن چِٽن جا موضوع ٻيا آهن، مثال: کليل هٿ، چوڪنڊا، منڌيئڙا، ڪرو مڇي، توبچي، سنڌي رسم الخط ۾ نالا (مثال : عبدالڪريم)، هلالي چنڊ، پنج ڪنڊا تارا، طوطو، مور ۽ ٻيا پکي وغيره.





آڳاٽي چٽساليءَ جو نمونو ٻيو ۽ پڪو پختو آهي. انهن ۾ سرهه، هرڻ ۽ گڊ نمايان آهن. هتي مختلف ماڻهن پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيو آهي. هڪ فنڪار آرائش جو شوقين ٿو ڏسجي، هن مختلف جاين تي هڪ هرڻ ۽ هڪ سرهه چِٽڻ کان پوءِ انهن جي ڳچي ۽ جسم تي به چوڪور خانن جي آرائش ڪئي آهي. هڪ خيال آهي ته جانورن تي آرائش اخميني اثر سبب آهي. پر هيءَ آرائش اخميني انداز کان مختلف نظر اچي ٿي. ڪي سرهه ٻِٽي خط ۾ ٺاهيل آهن، يعني ٻه افقي متوازي لِيڪون ڇڪي انهن مان هيٺ ٽنگون ڇڪيون ويون آهن ۽ ڊگهي ڳچي ٺاهي مٿي سڱ ورايا ويا آهن. ٻيا سرهه هيڪوڻي افقي ليڪ سان ٺاهيل آهن.





ڪلري گبربند لڳ گهٽ ۾ گهٽ ٻه درجن چِٽ موجود هئا، جن جي تصوير ڪڍڻ ممڪن هئي. ٻيا چٽ ڪافي ڊٺل ڊٺل آهن.


سفر وري شروع ٿيو، هاڻي اسان جو رخ اتر پاسي هو. آڏو نوَ جهُڏڙي لڳ زيني ڍوري ۾ پاڻي ۽ گپ هئي. اسان لهي وچ مان ڍورو ٽپي وياسون، موٽر سائيڪلون ڪجهه اوڀر کان ٽپايون ويون. اسان جيئن ئي زيني ڍوري جي ٻيءَ ڀر پهتاسون، سامهون جابلو ديوار تي چٽسالي ڏسي آئون بيهي رهيس. مٿي ڪافي اوچائيءَ تي ٻه ٺلهه نما اسٽوپا چِٽيل هئا. ديوار تي ٻيا به ٻه چِٽ هئا پر سڀ ڊٺل ڊٺل ! البت هڪ سرهه، هڪ گڊ ۽ هڪ ٿوهي دار ڍڳي جا چِٽ واضح هئا.





”هي زيني ڍورو آهي جيڪو چٽيءَ کان اچي ٿو ۽ نئه نريءَ ۾ پوي ٿو ... هتي نـَوَ جُهڏڙيون آهن جتي ماڻهو گهڙي سوا آرام ڪندا آهن، انڪري اسان هن جاءِ کي ’نـَوَ جُهڏڙي‘ چوندا آهيون.“ عرس ٻڌايو.















































چِـٽـي


موٽرسائيڪلون وري اتر پاسي چاڙهيون چڙهنديون ويون. هيءَ زيني ڍوري جي کاٻي ڪنڌي هئي. پندرهن ويهن منٽن جي ڊوڙ کان پوءِ جبل جي ڪلهي تي هڪ ڳوٺڙو نظر آيو. ڳوٺ ڇا هو؟ هڪ ٻه جهوپڙيون جن مان هڪ جي مٿان ترپال وجهي سيءَ کان مضبوط ڪيو ويو هو. عورتون، ننڍڙا ٻار ۽ ٻه درجن کن ڇيلڙا! اورتي هڪ کبڙ جي هيٺان تڏڙي وڇايل هئي. اسان اورتي ئي گاڏيون جهليون. ويجهو ئي هڪ ڇِپ تي هڪ سرهه چٽيل هو.


هي رستماڻي مالوند هئا، ۽ هي سندن عارضي ڳوٺ هو. اهو ئي گهر سياري ۾ هِتي ۽ اونهاري ۾ هيٺ کؤٿي وٽ هوندو آهي. اسان کبڙ هيٺ اچي ويٺاسون جيستائين گهر ڌڻي پاڻيءَ ڍُڪ کڻي اچي، حال احوال ٿئي ۽ اسان اهي قديم چٽ ويجهو کان ڏسي سگهون جيڪي اوڀر پاسي جبل جي ديوار سان اُڪريل هئا.


اهي چٽ چڱا خاصا ٿي ڏٺا. انهن ئي چِٽن جي مناسبت سان هن ماڳ جو نالو چِٽي پئجي ويو هو.


”اڳي اڃا گهڻا چٽ هئا!“ اڇي ڏاڙهي ۽ وڏن شهپرن واري رستماڻيءَ چيو، ”ڏهاڪو سال اڳ وڏو زلزلو آيو هو ... انهن ۾ وڏيون وڏيون ڇِپون ڪري پيون هيون .... ان چِٽيءَ مان به ڪي ڇِپون ڊهي پيون، هاڻي اجهو اهي هيٺ اونڌيون ٿيون پيون آهن.“ هن سامهون پيل اجگر جيڏين ڇپن ڏانهن اشارو ڪيو، ”چِٽ انهن جي هيٺان آهن.“


” ترسو! آئون ٿو ڪلهو ڏيئي انهن کي سڌو ڪريان!“ ڊاڪٽر زبير انهن ڇپن جي ڇانوَ ۾ بيهي چيو.


”جڏهن زلزلو آيو هو، وڏا ڌماڪا ٿيا ۽ ڌُوڙ اٿي هئي. ماڻهو ڏهن ٻارهن ڏينهن تائين کليل آسمان هيٺ رهندا هئا!“ رستماڻيءَ ٻڌايو.


نقصان جي اها صورتحال اسان کي سَدو ڊهه تي به نظر آئي هئي. ريڪارڊ مطابق اهو زلزلو ڊسمبر 1992 ۾ آيو هو.





مون چِٽي ماڳ جي ڊگهائي ويڪرائي ڦاڪ نوٽ ڪئي: 26° 40´ 85˝ N, 67° 14´ 68˝ E هاڻي اسان ڊَلَ تي چڙهڻ شروع ڪيو. چِٽ واضح ٿيندا ويا. منهنجي دل اُڇل کاڌي، ههڙا صاف، خوبصورت، شاندار، نفيس ۽ موضوعاتي لحاظ کان چِٽا نقش هن کان اڳ مون ڪٿي ڪونه ڏٺا هئا.





سامهون ديوار تي ٻـُڌڪا نشان اڪريل هئا. سڀ کان اهم ته خود ڪشان دور جي اڏاوت جهڙو اسٽوپا جو چِٽ آهي جيڪو هن مهل تائين سڄي کيرٿر ۾ لڌل سڀني اسٽوپائن جي اُڪرن کان وڌيڪ سهڻو ۽ چِٽو آهي. هي اسٽوپا پنج سطحي ٿَلهي تي آهي، ان کان مٿي گُگِهي نما ڳچي ۽ ٻاهر نڪتل ڪناريون اٿس، ان جي مٿان گول گنبذي انڊو/ٽوپ اٿس ۽ آخر ۾ ان ٽوپ مٿان پنج سطحي آرائشي ٿالهين جا چِٽ يا نيل اٿس.


هن اسٽوپا جا طبقا ترتيبوار ننڍا ٿيندا ٿا وڃن. ان جو پهريون طبق سادو ۽ گهٽ اوچو مستطيل آهي. ٻئي طبق کي ٽن حصن ۾ ورهائي انهن مان ٻن چوڪور حصن ۾ سورج مکي چٽيا ويا آهن. چوٿون حصو به مستطيل آهي پر ان ۾ انگڙ وِنگڙ لِيڪن سان ٽڪنڊن تي مشتمل آرائش ڪئي وئي آهي. پنجون طبق سادو آهي. ويدڪا وٽ گُگِهي نما ڳچيءَ تي به ٽڪنڊي ڊزائين بيهاريل آهي. نِيل جي بيهڪ ان لحاظ کان دلچسپ آهي ته ٽوپ جي مٿان هڪ ننڍو چوڪنڊو رکيو ويو آهي. ان جي مٿان وڏو افقي مستطيل، ان مٿان ان کان وڏو افقي مستطيل! ساڳي طرح انهن جي مٿان ٻيا به افقي مستطيل رکيا ويا آهن. انهن سڀني جي وچ مان ڊگهي نيل گذرندي نظر اچي ٿي.





هن ديوار تي گهٽ ۾ گهٽ ٻه ٻيا اسٽوپا به چٽيل آهن. هڪ اسٽوپا چوڪنڊن تي مشتمل آهي، جنهن تي هڪ نيل رکيل آهي. ٻئي اسٽوپا تي ٽوپ آهي جنهن تي ٽي نيلون لڳل آهن.





ڍڳو


اسٽوپا جي سامهون هڪ تمام وڏو ٿـُوهي دار ۽ وڏن سڱن وارو ’عظيم ڍڳو‘ چٽيو ويو آهي، جيڪو مذهبي اهميت جو آهي. اهو ئي ڍڳو هن کان اڳ اسان سَدو ڊهه تي، چِٽيءَ تي ۽ ڪلري ماڳ تي بار بار چٽيل ڏٺو آهي. اهو حيرت جي حد تائين گهڻي تعداد ۾ چٽيل آهي.


جيتوڻيڪ ٻـُڌ مت ۾ ڏاند کي ٻُڌ جي زندگيءَ جي ٻئي دور واري علامتي اهميت حاصل آهي پر هِتي هر هنڌ اسٽوپا سان گڏ ڍڳن جي خاص شڪل ۾ چٽسالي ان جي مذهبي اهميت تي اڃا به وڌيڪ زور ڀري ٿي. ايئن ٿو لڳي ته هن خطي ۾ ڏاند کي خاص طور تي مقدس ۽ سڀاڳ جي علامت سمجهيو ٿي ويو. ممڪن آهي ته سنڌ ۾ ٻڌ مت جي فنڪارن ’مرگهه ون‘ جي هرڻن بدران ڏاند کي علامت طور استعمال ڪيو آهي. هتي ڏاند اسٽوپا ڏانهن ايئن ڌيان ڏيئي بيٺل نظر ٿو اچي جيئن ”مرگهه ون“ ۾ هرڻ مهاتما ٻڌ يا سندس ڌرم چڪر ڏانهن ڌيان ڏئي بيٺل نظر ايندا آهن.


ڏاند هندو مت ۾ اهم آهي. مندرن ۾ شِو مها ديو ۽ ننديءَ جو مورتيون گڏو گڏ هونديون آهن. پر هن سڄي خطي ۾ ڪنهن به هنڌ ڪو شوالو، مندر يا پوڄا اسٿان نظر نٿو اچي. ان صورت ۾ هن خطي اندر ڏاند کي شِو پرستيءَ جي پس منظر ۾ ڏسڻ مناسب نٿو لڳي، خاص ڪري