Water War- سنڌ سان آخري ملھہ جي ڌمڪي؟

اربع 12 مئي 1999ع

آئينو روزاني سچ ڪراچي

Water War- سنڌ سان آخري ملھہ جي ڌمڪي؟

جيڪي ماڻهو چون ٿا يا سمجهن ٿا تہ سنڌ ۽ پنجاب جي وچ ۾ ايندڙ چئن پنجن سالن اندر Water War لڳڻ واري آهي، انھن جون اکيون شايد اڃا تائين بند آهن. سنڌ ۽ پنجاب جي وچ ۾ ان وقت کان water war هلي رهي آهي جڏهن کان هندستان ۽ پاڪستان جي وچ ۾ Water War هلي رهي هئي يا ان هلي دنگ ڪيو! هندستان ۽ پاڪستان جي وچ ۾ واٽر وار تہ اڄ بہ جاري اهي. پاڪ ۽ هنڌ فوجون لکها دليل ۽ بہانا ڏين پر ڪشمير واري تڪرار جو اصل سبب تہ ڪشمير جي برف پوش چوٽين تان لهندڙ درياهن جو پاڻي آهي. سنڌو طاس معاهدو ڇا هو؟ ستلج( جيڪا مانسرور ڍنڍ مان نڪرندڙ ندي آهي) ۽ ٻيا ٽي درياھہ جيڪي، ڀارتي پنجاب مان لنگهي پاڪستان جي حدن ۾ اچي رهيا هئا، انھن درياهن کي روڪڻ جو حق ڪنھن کي هو؟

جيئن پاڻيءَ کي ڳنڍو هڻي نٿو سگهجي ۽ ڪنھن جو پاڻي مستقل طور بند ڪري نٿو سگهجي. ساڳي طرح هندستان کي بہ حق نٿي پھتو تہ پاڪستان ڏانھن منھن ڪري وهندڙ پاڻي جهلي ڇڏي. سنڌ ۽ پنجاب جو ڪيس بالڪل ساڳيو آهي جيڪو هندستان ۽ پاڪستان جو آهي. اڳي، هندستان وارن پاڪستان جو پاڻي جهليو ۽ فوج جي طاقت ڏيکاري اسان جي ”زبردستي ٺھيل“ فيلڊ مارشل کان پاڪستان جا ٽي درياھہ (جن مان هڪ درياھہ ستلج جو وهڪرو سنڌوءَ نديءَ کان ٿورو گهٽ هو) هندستان کي ڏئي ڇڏيا.

هاڻي، اهو بہ عجيب اتفاق آهي تہ سنڌ ۽ پنجاب ۾ Water War جون ڳالهيون ڪندڙ شخص گوهر ايوب خان آهي جيڪو self imposed فيلڊ مارشل محمد ايوب خان جو پٽ آهي. ايوب خان وڌيڪ چالاڪ هو يا سندس پٽ وڌيڪ هوشيار آهي؟ ٻئي ساڳئي کيت جون موريون آهن پر چون ٿا تہ هڪ ڀيري جڏهن ايوب خان کي اهو ٻڌايو ويو تہ تنھنجي پٽ ماٺ ميٺ ۾ هيتري دولت ميڙي ۽ ڪارخانا ٺاهيا آهن تڏهن ايوب خان مرڪي چيو هو، ”مون کي خبر ڪو نہ هئي تہ منھنجو پٽ ايڏو هوشيار (smart) ٿي ويو آهي“ خدا هنن هوشيار ماڻهن جي بي رحم هوشياريءَ کان خلق کي پناھہ ڏئي!

سنڌ ۽ پنجاب جي وچ ۾ پاڻي تان جنگ اڄ کان نہ، گهٽ ۾ گهٽ چاليھہ سالن کان هلي رهي آهي، جنھن ۾ سنڌ پنھنجن بي ضمير آفيسرن ۽ حاڪمن سبب پنھنجا حق ۽ اختيار وڃائيندي آئي آهي. هي سياسي جنگ آهي يا ٽيڪنوڪريٽس جي؟ اها ڳالھہ سياستدان ۽ ٽيڪنڪوڪريٽ پاڻ ۾ ويھي نبيرين. حقيقت اها آهي تہ اها جنگ هلي رهي آهي ۽ گوهر ايوب خان ڪري رهيو آهي. هڪ ئي نسل تہ گذريو آهي. جڏهن آئون چوان ٿو تہ سنڌ جنگ هارائي چڪي آهي تہ دعوا جي حق ۾ آئون اهي سڀ دستاويز عام جي آڏو پيش ڪرڻ جو مطالبو ڪندس جيڪي هندستان ۽ پاڪستان وچ ۾ پنجاھہ سالن کان هلندڙ تڪرار ۽ سنڌ ۽ پنجاب سبب وفاق سان پاڻي جي مسئلي تي ٿيل ٺاهن. ڳالهيون ۽ ايجنڊائن جا تفصيل آهن. چور چور ٿي سامهون ايندو ۽ ساڌو ساڌ ٿي سامهون ايندو توهان يقين ڄاڻو بي شمار ”عوامي“ ۽ ”قومي“ اڳواڻن ۽ ڪامورن جا بت پٽ تي ڪري پاش پاش ٿي ويندا. آئون ڪنھن ڪنھن جا نالا کڻا؟ توهان جي آڏو ايوب کهڙي جي دور کان وٺي، ايوب خان کان وٺي محترمہ ڀٽو ۽ ڄام صادق علي کان لياقت علي جتوئي جا سڀ دور موجود آهن. ڀاري مينڊيٽ وارو ميان نواز شريف هجي يا جمهوري حڪومتن جا سنڌي عيوضي! ڪھڙي منڍي ۽ ڪھڙو ڪن ڪو نہ وڪاڻو آهي؟ ڪنھن هڪ جو نالو تہ کڻو!

گوهر ايوب جنھن ”واٽر وار“ جو ذڪر ڪري رهيو آهي، توهان ان کي پاڻي جي مسئلي تي پنجاب سان سنڌين جي آخري جنگ چئي سگهو ٿا. ان وچ ۾ پنجاب وارا سنڌ کي ٿڌو ڪرڻ جي وڏي سياسي ۽ ٽيڪنيڪي ڪوشش ڪندا پر ڇا پيٽ جي بک دليلن ۽ دلاسن سان لهندي؟ سياسي ۽ معاشي باھہ سنڌ جي پاڻيءَ تي سنڌ جي مڪمل حق کانسواءِ ٿڌي ٿيڻي ڪونہي. اسان پاڻيءَ جي جنھن جنگ کي سنڌ ۽ پنجاب جي جنگ قرار ڏيئي رهيا آهيون ۽ جنھن جون اڳڪٿيون هاڻي گوهر ايوب بہ ڪري رهيو آهي، اها ڪيتري ڳنڀير ۽ خطرناڪ هوندي؟ ان جو اندازو شايد گوهر ايوب کي ڪو نہ آهي.

اسان پاڪستان ۾ شامل سياسي قوتن کي صوبن جا نالا ڏيون ٿا ۽ انھن صوبن کي اصولي طور مڃون ٿا پر اسان ان معاملي جي نزاڪت کي ڪجھہ ان منظر ۾ بہ ڏسي سگهون ٿا تہ هڪ زميندار واٽر جي منڍ تي ويٺو آهي ۽ ٻيو پوڇڙ ۾ پاڪستان جي قانون ۾ پھريون حق تہ پوڇڙ واري جو ئي آهي پر جيڪڏهن مهڙ ۾ ويٺل زميندار مستقل طور ڏاڍو مڙسي ڪندو ايندو تہ نيٺ هيٺيون زميندار ڇا ڪندو؟ پوءِ ڪهاڙيون ۽ بندوقون کڄنديون ۽ نيٺ ماڻهو مرندا ۽ پوءِ راڄوڻيون ٿينديون.

هن وقت پاڪستان ۾ پنجاب جا حڪمران نہ رڳو مهڙ ۾ ويٺل زميندار آهن بلڪه ”جهان خان“ ٿيا ويٺا آهن. ڳالھہ رڳو سنڌ ۽ پنجاب جي بہ ڪو نہ آهي فرض ڪريو تہ سنڌ ۾ ويٺل پنجابي زميندارن جون زمينون سنڌ ۾ سنڌين کان وڌيڪ آهن. ڇا ان صورت ۾ سنڌ ۾ ويٺل پنجابي زميندار پاڻيءَ جي حق تان دستبردار ٿي ويندو؟ هيءَ معاشي جنگ آهي ۽ رهندي، ان جنگ ۾ هڪجھڙي مسئلي تي سڀ ڏکويل ڌريون پاڻ ۾ ملي هڪ ٿي وينديون آهن. هيءَ سنڌ ۽ پنجاب جو نہ، هيٺين ۽ مٿين زميندارن جو پاڻيءَ تي تڪرار آهي.

ان تڪرار ۾ انتظاميا جو ڪم يا ذميواري ڇا هوندي؟ انتظاميا جو ڪم آهي تہ پوڇڙ واري زميندار کي ان جو حق ڏئي ۽ ڏسي تہ ڪٿي مٿيون زميندار پاڻي تہ ڪو نہ چورائي رهيو آهي؟ پر اسان ڏسون ٿا تہ ”جهان خان“ پاڻ مٿيون زميندار آهي ۽ تونسه ۽ چشمه لنڪ ڪئنالن جي ذريعي سنڌ جو پاڻي چورائي ٿل کان وٺي جهلم، ستلج، چناب ۽ راويءَ جا هيٺيان علائقا آباد ڪيا پيا وڃن. هيءَ تہ ظاهر ظهور ڏاڍائي آهي، جڏهن تہ توهان پاڻ سنڌ جي حدن اندر سنڌو درياھہ جي پيٽ ۾ هن وقت ڌوڙ اڏامندي ڏسي سگهو ٿا. هي مينھن جو مهينو هلي رهيو آهي ڄامشوري کان هيٺ سنڌوءَ جي پيٽ ۾ سيمي جو سائو پاڻي دٻا ٺاهيو بيٺو آهي. انتظاميا پنھنجي ذميواري پوري نہ ڪئي آهي ۽ غالبن اهڙو ارادو بہ نہ آهي. پنجاب جو (مهڙ ۾ ويٺل) حڪمران طبقو پوڇڙ جي ڪمزور زميندار کي حق ڏيڻ لاءِ تيار نہ آهي تڏهن تہ مسٽر گوهر ايوب Water War جي ڳالھہ ڪئي آهي. اهو درست آهي ايڪويھين صديءَ ۾ پئٽرول بدران پاڻيءَ تي جنگيون لڳنديون. جڏهن درياهن جا سرچشما هڪ ملڪ ۾ وچ ٻين ملڪن ۾ ۽ ڇوڙ ٽئين ملڪ ۾ هوندو، تڏهن جنگيون تہ لڳنديون ۽ ضرور لڳنديون ڇاڪاڻ تہ آبپاشيءَ لاءِ موجود پاڻيءَ جا وسيلا ڏينہون ڏينھن کٽندا پيا وڃن ۽ پاڻيءَ جو مقدار خدا جي مرضيءَ کانسواءِ وڌي نٿو سگهي.

آئون سوچيان ٿو تہ گوهر ايوب جي زبان مان نڪتل لفظ Water War ڇا ايئن ئي بي مطلب هو؟ حقيقت جي نشاندهي هئي يا سچ پچ پاڪستان جي اتر ۽ ڏکڻ جي وچ ۾ ان سوال تي هڪ عدد فائنل جنگ جون تياريون ڪيون پيون وڃن؟ آئون سمجهان ٿو تہ پويون ٻئي ڳالهيون صحيح آهن. هلندڙ سال بجليءَ جو اضافي موجودگي ۽ وري پاڻيءَ جي کوٽ! ٻئي ڳالهيون ڪجھہ نہ ڪجھہ تضاد ۾ آهن. شايد بجليءَ جي چوريءَ تي ڪنٽرول سبب بجلي بچي هجي پر پاڻيءَ جي چوري تہ ”ڀاڳن ڀريا“ پنھنجن حڪمن سان ڪري رهيا آهن.

پنجاب جي جر ۾ پاڪست