....... ۽ هاڻي سنڌوءَ جي ڊيلٽا ۾ اکيون!

خميس 29 اپريل 1999ع

آئينو روزاني سچ ڪراچي

....... ۽ هاڻي سنڌوءَ جي ڊيلٽا ۾ اکيون!

1982ع ڌاري جڏهن فلسطين جي تحريڪ اسرائيل تي هڪ ڀيرو ٻيھر زبردست سياسي دٻاءُ وجهي رهي هئي ۽ فلسطين جا ڪجھہ جذباتي شهري جيڪي ملڪ ۾ رهندا هئا. هو پنھنجي گهر انھن اماڻيل خطن تي ايڊريس ۾ ملڪ جو نالو لکندا هئا، ”فلسطين!“ تڏهن اسرائيل جي سرڪار ان لفافي تي هڪ ٺپو هڻي واپس اماڻي ڇڏيندي هئي ”Return to sender, no such address“ اهو عمل سياسي، سفارتي، اعصابي ۽ اخلاقي جنگ جو حصو هو. پر، اڄ دنيا جي نقشي تي فلسطين موجود آهي ۽ اسرائيل اهڙو ٺپو نٿو هڻي!

ڇا ان وقت سچ پچ فلسطين ڪو نہ هو، جڏهن اسرائيل وارن فلسطين جي وجود کان انڪار ڪيو هو؟ هيءَ ڳالھہ مون کي اڄ ان ڪري ياد آئي آهي جو پاڪستان جي هٿ ٺوڪي فيلڊ مارشل ايوب خان جڏهن ون يونٽ لاڳو ڪيو هو، تڏهن پاڪستان ۾ لفافن تي ”سنڌ“ لکڻ ڏوھہ بڻجي ويو هو. بلڪه ڪنھن بہ صوبي جو نالو ڪو نہ لکي سگهبو هو. هن پاڪستان کي مغربي ۽ مشرقي ۾ ورهائي ڇڏيو هو. پاڪستان ان قسم جي سياسي حالتن سبب ٽٽو يا ان جا ڪي ٻيا معاشي سبب هئا؟ تاريخ في الحال ان سوال جو جواب طئه ڪرڻ ۾ مصروف آهي.

آئون، سمجهڻ ٿو چاهيان تہ سچ ڇا آهي ۽ خواهش رکان ٿو تہ ان سلسلي ۾ دانشور ۽ تاريخ دان منھنجي رهنمائي ڪن. ڇا اهو چوڻ سچ ٿيندو تہ سنڌ، جنھن جو نالو رگ ويدن کان بہ اڳ پيو. جو وجود 1958ع کان 1969ع (ايوبي مارشل لا جو دور) تائين هيو ئي ڪو نہ. ڇا ڪنھن ڊڪٽيٽر، لشڪري قوت يا طاقتور رياست کي ايتري طاقت ٿي سگهي ٿي تہ اهو ڌرتيءَ جي ڪنھن حصي جو نالو جيترو وقت چاهي معطل يا ڪالعدم يا ختم ڪري سگهي؟

ڪي تاريخ دان ٻولين، قومن، حڪومتن ۽ مذهبن سميت خدائن جي عروج ۽ زوال جي سلسلي ۾ بہ يقين رکن ٿا. اهڙيون ڳالهيون ٻڌي ۽ پڙهي اسان کان تہ ڇرڪ نڪريو وڃي! جيئن تہ اسان جو محور سنڌو ماٿري ۽ ان ۾ رهندڙ قومن جي فلاح آهي. ان ڪري اها سوچ اڀري ٿي تہ ڇا سنڌ سياسي ۽ معاشي وجود جي لحاظ کان زوال طرف وڃي رهي آهي؟ منھنجي ذهن ۾ اهو سوال کنڀيءَ وانگر ڪو نہ ڦٽو آهي. اڄڪلھہ هر اهو ماڻهو جيڪو سياسي، معاشي سوچ سمجھہ رکي ٿو. سوچي رهيو آهي تہ اسان کي جنھن ”عروج“ تي اماڻيو پيو وڃي، ڪٿي اها زوال جي حد تہ نہ آهي؟

هڪ خبر اڏامندي اڏامندي اچي پھتي آهي تہ ٺٽي ضلعي ۾ سنڌو درياھہ جي ٻنہي ڪنڌين تي ڪچي جون زمينون هاڻي لشڪري حضرات کي الاٽ ڪيون وينديون. آئون نٿو ڄاڻان تہ ان خبر ۾ ڪيتري صداقت آهي پر پنجاب جنھن ريت سنڌ تي پيش قدمي ڪئي آهي، ان کي ڏسي ان خبر تي شڪ نٿو ڪري سگهجي. چون ٿا تہ سنڌوءَ جي ڊيلٽا ۾ غير ملڪي (هندستاني) سرگرميءَ کي ٻنجو ڏيڻ لاءِ ايئن ڪيو پيو وڃي ۽ اهڙي ڪا سمري فوجي حلقن اڳتي بہ وڌائي آهي.

ٺٽي کان مٿي سنڌوءَ جو پيٽ کڻي ڪيترا بہ ميل ويڪرو هجي. آئون سوچيان ٿو تہ سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي ۾، جيڪو هڪ ڊزن کان بہ وڌيڪ تعداد ۾ وڏن ڦاٽن تي مشتمل آهي. اتي سنڌوءَ جي اوڀر واري يا الهندي ڪنڌيءَ جو تعين ڪيئن ٿيندو؟ هتي تہ درياھہ ئي درياھہ آهي. ڪوريون ئي ڪوريون آهن. مسٽر علي احمد بروهيءَ هڪ ڀيري ٻڌايو هو تہ بنگال ۾ درياهن کي ڪنارا هوندا ئي نہ آهن. بنگال هندستان جي درياهن جو ڊيلٽا آهي ۽ ٺٽو، پاڪستان جي درياهن جو ڊيلٽا آهي. صورتحال ساڳي آهي ڇا ان جو مطلب اسان اهو وٺون تہ پاڪستاني لشڪر جي مستقبل واري پاليسيءَ ۾ ٺٽو ۽ بدين ضلعو فوجين جي حق ۾ ”ويو ڙي! ويو!“ واري حالت ۾ آهي؟

جيڪڏهن اها خبر درست آهي تہ ٺٽي ضلعي ۾ ڪچي جي آبادگارن کي جيڪي زمينون الاٽ ڪيون ويون هيون. سي رد ٿي چڪيون آهن يا رد ٿي رهيون آهن تہ پوءِ چئبو تہ ”اڏامندڙ خبر“ ۾ ڪا نہ ڪا سچائي ٿي سگهي ٿي! ڇا ان صورتحال کي ٺٽي، بدين يا سڄي سنڌ جا سڀ سياستدان ۽ ڪامورا جهلڻ جي قدرت رکن ٿا؟ جنھن وٽ طاقت هوندي آهي اهو ئي ڪامياب ويندو آهي. مولوي صاحبن جي ان ڳالھہ کي تہ چئلينج ڪري ئي نٿو سگهجي تہ طاقت جو سرچشمو الله آهي. پر جيڪڏهن حضرت انسان زمين تي ”الله جو نائب“ آهي تہ پوءِ؟ پيپلز پارٽي چوندي هئي. ”طاقت جو سرچشمو عوام آهي“ ماؤزي تنگ چوندو هو طاقت بندوق جي ناليءَ مان ڦٽندي آهي پر عظيم فاتح نيپولين بوناپارٽ ( جنھن جو نالو سنڌيءَ ۾ بگاڙي ”بونا ڦاڙ“ ڪيو ويو آهي.) چيو هو، ”دنيا ۾ فقط ٻہ طاقتون آهن“ تلوار ۽ جذبو. ڊگهي عرصي.... تلوار تي جذبو حاوي ٿي ويندو آهي.“

جڏهن انسان ۽ ان جي حيثيت بحث هيٺ آئي آهي تہ مون کي ٻيا مفڪر quote ڪرڻ جي اجازت بہ ڏيو. مسٽر پاسڪل چوندو هو، ”انسان ڪجھہ بہ نہ آهي سواءِ هڪ سوچيندڙ ڪانيءَ (Reed) جي!“ پر هيمنگوري جا لفظ آهن تہ، ”انسان کي تباھہ ڪري سگهجي ٿو پر کيس شڪست ڏئي نٿي سگهجي!“ وري بہ سوال آهي تہ ڇا اڄ منھنجي ذهن ۾ ”انسان جي حيثيت ۽ طاقت جو سوال کنڀيءَ وانگر ڦٽو آهي؟ قطعي نہ!

انسان جي سوچ حالتن جي تابع هوندي آهي. ڪڏهن ڪڏهن ايئن بہ لڳندو آهي تہ ”دليل، سوچ جو ٻڌو ٻانہون آهي!“ پر ٿورو ئي غور ڪيو تہ توهان کي ٻئي ڳالهيون ساڳيون محسوس ٿينديون. جيڪڏهن سچ پچ سنڌ جي ڪچي ۾ خاص ڪري ٺٽي ۽ بدين ۾ پنجاب جا رٽائرڊ يا حاضر سروس لشڪري مالڪاڻن حقن سان اچي ويھي رهيا تہ پوءِ سنڌ ڇا ڪندي؟ سنڌ جو اتر وارو گهوٽڪي ضلعو (توهان مڃو يا نہ مڃو) جاگرافيءَ جي نقشن موجب سنڌ ۾ ضرور شامل آهي. سياسي عمل دخل ڪنھن ٻئي صوبي جو آهي. مون کي تہ حيرت آهي تہ ٺٽي ۽ بدين جي ماروئڙن تي جن کان ٺٽي ضلعي ۾ ”اترادي“ سنڌي برداشت نٿا ٿين. اهي پنجاب جي سرڪاري (ايسٽ انڊيا ڪمپني ٽائپ) پيش قدميءَ کي ڪيئن جهليندا؟

ماڻهو، سوچيندڙ ڪانيءَ جھڙا آهي يا ناقابل شڪست آهي؟ ڌرتيءَ تي طاقت جو سرچشمو عوام آهي يا فوج؟ اهي تمام اهم سوال آهي پر جيڪڏهن اهي سوال فقط ذهن ۾ رهجي ويا ۽ سر زمين تي ڪجھہ بہ ڪو نہ ٿيو تہ پوءِ مسٽر پاسڪل جي ڳالھہ ڇا ۾ غلط هوندي؟

ڳالھہ، صرف اها آهي تہ اڳي سنڌو درياھہ ”آزاد“ هو ۽ هاڻي ٻنہي پاسن کان بندن ۽ بئراجن ۾ قيد آهي. پاڻيءَ جي کوٽ اڃا ٿيڻي آهي. آبپاشي نظام جو اڇو منھن ٿي ويو آهي. وقت شايد وري اوڏانھن پيو وڃي جتي ڪچي جا آبادگار آبڪلاڻيءَ مان فائدو کڻندا هئا. سنڌ ۾ اهي زمينون يا تہ سرڪار جون آهن يا سرڪار کي تنگ ڪندڙ وڏيرن جي هٿ ۾. حڪومت ۽ پنجاب وفاق جي طاقت ۽ مختلف بہانن سان هنن جي طاقت ڀڃڻ چاهين ٿا ۽ کين سنڌوءَ جي زرخيز علائقي مان بيدخل ڪرڻ چاهين ٿا. هونئن بہ سنڌ جي شاهراهن خاص ڪري ڊيلٽا تي راڄ ڪنھن جو آهي؟ آئون وڌيڪ تفصيل ۾ وڃڻ نٿو چاهيان. آئون فقط آئينو ڏيکارڻ ٿو چاهيان، سنڌ ۾ ڇا ڇا ٿي رهيو آهي ۽ ڇا ڇا ٿي سگهي ٿو؟ ان جو ڌنڌلو خاڪو پيش ڪرڻ جي ڪوشش پيو ڪيان!

ٺٽو ۽ بدين ضلعا، فقط شيرازين، ملڪاڻين، پليجن، ڪاتيارن، ميرن، پيرن، ميمڻن ۽ ملاحن جون ذاتي ملڪيتون ڪو نہ آهن ۽ نہ وري هنن ۾ ايترو ٻل آهي جو اهي ٺٽي ۽ بدين ضلعن ۾ موجود سنڌ جي مفادن کي بچائي سگهن. سنڌ ج