ڇا اديب تي ڪو ضابطو وجهي سگهجي ٿو؟

جڏهن، مون زندگيءَ سان ڀرپور دنيا جي هڪ چؤواٽي تي بيهي اهو سوال پڇيو تڏهن آڪاش واڻيءَ جيان هڪ جواب آيو، نرم ۽ ٿڌو، گرم ۽ سخت (اهو به ڪيڏو نه عجيب لهجو هوندو آهي)“ نه، بلڪل نه، اها اياڻپ آهي. سونهن جامد ناهي تنهنڪري ان تي ضابطو وجهي نٿو سگهجي.“

”ڇا اديب سونهن آهي؟“

”ها! ڇاڪاڻ ته اديب سونهن جي تلاش ڪري ٿو تنهنڪري انهيءَ پنڌ جو هر پانڌيئڙو ان جو حصو آهي!“

”ڇا سونهن نسبت جي قانون کان ٻاهر آهي؟“

”ها! سونهن جو زمانو ناهي، مڪان به ناهي.“

”ڇا اديب به زمان ۽ مڪان کان مٿاهون آهي؟“

”نه، هر ڪو نه، ڪو ڪو آهي. جيئن مان آهيان. هر اديب جي ڪا حيثيت آهي. ڪو واريءَ جي دز آهي، ڪو ڇپ جيڏو، ڪو ٽڪر آهي ۽ ڪو هماليه جي چوٽي آهي. ڪو ڪجهه به نه آهي ۽ ڪو ڪو انالحق آهي. ڪو ڪلهه مئو، ڪو ئي اڄ مرندو، ڪو سڀاڻي ۾ کپي ويندو. پر ڪو ڪو اهي جيڪو تنهن جهنجهٽ کان آجو آهي.

مان به ته آجو آهيان، ڏس! ڪيڏو نه اتاهون آهيان. تون جو منهنجن پيرن ۾ زنجير وجهين ٿو، ڄاڻين ٿو؟ منهنجا پير ڇهين ٿو.

نادان! مان اتاهون آهيان. تو، جنهن داس ڪيپٽال پرهيو آ، جنهن داس ڪيپٽال پڙهيو آ، ڪڏهن ڪنهن پهاڙ مٿان زنجير ڏٺي آ؟

توسان منهنجي ڪائي ڀي ڀيٽ نه آهي. مان احساس جو اهڙو لڇندڙ پڇندڙ، ڦٿڪندڙ بي حساب سوچيندڙ ۽ ڪائنات جون وسعتون ڳولهيندڙ جو آهيان. جنهن جهڙو ڪو ورلي هوندو. متان مون مٿان زنجير وجهڻ جي ڪئي اٿئي. متان منهنجي رفتار ۾ اٽڪاءَ وجهين. مان بيهڻو ناهيان. مون کي ڇڏ ته مان پاتال ۾ ولهي وڃان. مون کي ڇڏ ته مان آڪاس جا ڇيڙا ٽپي وڃان. اڪري وڃان زمان ۽ مڪان کي جذب ڪري ڇڏيان پوري جهان جو ماضي حال ۽ مستقبل پنهنجي وجود ۾ .........

جو مون ڄاتو آهي سو ئي سچ آهي. جو مون پاتو سو ڪوئي مچ آهي، اهڙو مچ جنهن جي لهس لوساٽي ڇڏيندي تنهنجي ادراڪ کي، چوٽي به مان؛ پاڙ به مان. باقي جڳ جو هر سوچيندڙ ڇو آهي.

مان چوان ٿو ڇو آهي. سطحي آهي، ها ها مان چوان ٿو. ڇو ته هو پابند آهي. هو جيڪو سڀاڻي ڳاڙهو جهنڊو ڦڙڪائڻ چاهي ٿو سو به ته محدود آهي. پابند آهي. ضابطو قبوليندڙ. ڇا هو پاڻ کي ڳنڍي نٿو سڀاڻي جي سماج جي اڏاوت سان. ڇا هو پاڻ کي هم آهنگ نٿو ڪري اڄ جي جدوجهد سان. ڪيڏي بي سوچ آهي هن جي ! هو، جيڪو زمان ۽ مڪان ۾ محدود آهي. جيڪو پاڻ پتوڙي ٿو ڇوٽڪاري لاءِ، اهڙو ڇوٽڪارو جيڪو سڀاڻي کانپوءِ مري ويندو. هو ڪيڏو نه محدود آهي جنهن جون سڄيون ڪوششون فقط ان لاءِ آهن ته هو اڄ، اڄ جي انسان کي ڪڍي ماضيءَ جي غلط ريتن جي ڌٻڻ مان. صرف اڄ جي انسان کي نادان! پنهنجي سڄي سگهه وڃائي پيو! افسوس، افسوس! ڪيڏو نه نادان آهي. ڪيڏو نه نادان. اڄ جو انقلابي“

پر سائين! ڇا ان سڄي فلسفي جو مطلب عمل مٿان خواب کي ترجيح ڏيڻ نه آهي؟ ڇا ان فلسفي جو مطلب اهو ناهي ته آدجڳاد کان اڄ تائين ڇڙو اهو عظيم آهي جنهن خيالي جنگ ڪئي ۽ پور بچائيندو رهيو.

سائين! جيڪڏن هر سڀاڻي ۾ اڄ لڪل آهي ته پوءِ جنگ جو جواز ئي ڪهڙو. پوءِ ته نه منهنجي عملي جنگ جو ڪوئي جواز آهي ۽ نه ئي اوهان جي خوابي جنگ جو.

سائين! مون کي يقين آهي ته خواب جيڏو سهڻو هوندو جدوجهد جي منزل به تهڙي هوندي ۽ ها هر سهڻي خواب جي پورائي کانپوءِ ٻيو سهڻو خواب جنم وٺندو آهي. هر سهني خواب جي پنهنجي اهميت آهي. پر ڇا ڪنهن اهڙي سهڻي خواب جي پنهنجي اهميت آهي. جنهن لاءِ عمل کي پوئتي ڌڪي ڇڏجي؟ ڇا بنا عمل جي اهو سهڻو خواب سهڻي حقيقت ۾ تبديل ٿي سگهي ٿو؟ سهڻا خواب ڏسڻ ته زندگي جو بنيادي شرط آهي پر ڇا عمل ان کان به بنيادي شرط ناهي جيڪو ان ئي خواب کي حقيقت جو روپ ڏيڻ جو اڪيلو رستو آهي.

۽ ها! ڇا عمل، پابندين کان سواءِ ممڪن آهي؟ ضابطو انهن ئي خوابن جي پورائي ڏانهن خوابن کان وڌيڪ اهم آهي. ”سڀاڻي“ ۾ يقين ۽ نئين سوچ جي اوسر ۾ ضابطن کان وڌيڪ بي ڪهڙي انساني ڪرت جو ڪردار آهي؟“

”تون اڃا نادان آهين! مان جڳ جڳ پرکيو آهي. مان جڳ جڳ جو باغي آهيان.“

”مان به آهيان، سائين!“

”نه، تون ناهين، ڇا تون پاڻ کي سولزينتسن سڏائيندين؟ مان ڄاڻانٿو تون انڪار ڪندين. مان سولزينتسن آهيان. مان سڀاڻي جو پڻ باغي آهيان. ڇو ته سڀاڻي تون اتي هوندين جت اڄ تون ناهيان.“

”نه منهنجا سائين! اڄ جا اڇوت سڀاڻي جا برهمڻ ناهن، وٽس به نه آهن، ڇو ته سڀاڻي ڪو به اڇوت، برهمڻ، ويش نه هوندو، ماڻهو هوندو.“

”ڇا نتسن ماڻهو ناهي؟ ڇا ماڻهو فنڪار نه آهي. ڇا هن کي ڪائي سوچ ناهي، لوچ به ناهي؟“

” آهي، آهي، سائين! بالڪل آهي. پر ماڻهوءَ کان اتاهون ناهي.“

”ڇا تون ڀانئين ٿو هر ماڻهو برابر آهي. ڇا هر ماڻهوءَ جي تخليقي سگهه اهري ئي تکي آهي؟ هر ماڻهو ايڏوئي پڙهيو آهي؟ جيڏي ڪنهن جي ڄاڻ گهڻي آ، جيڏي تخليقي سگهه تکي سو اوڏو ئي اتاهون اهي. نتسن عظيم آهي ڇو ته هنن جي تخليقي سگهه تکي آهي. منهنجي به تکي آهي. ايڏي تکي جو مستقبل منهنجي آڏو اڄ وانگر پلٽجي پوندو اهي. مان سڀاڻي کان ايترو ئي واقف آهيان. جيڏو اڄ کان، تنهنڪري مان چوان ٿو ته ”اڄ“، ”سڀاڻي“ کان سهڻي آهي. مون کي ”سڀاڻي“ جي ”اڄ“ کان اڄ جي ”اڄ“ بهتر آهي ڇو ته سڀاڻي جي اڄ ۾ به مون لاءِ جاءِ نه آهي. او سڀاڻي لاءِ جاکوڙ ڪندڙ جوانو! ”اڄ“ پنهنجو ڪوئي جهيڙو ناهي ڇو ته پاڻ اڄ ۾ آهيون. پاڻ سڀاڻي جي اڄ ۾ ويري هونداسون تنهنڪري جي اڄ توهان کي آءٌ کپان ته مون کي رد نه ڪيو. مون کي رد ڪري اوهين پنهنجو پير وڍيندا، هٿ ڪپيندا، پنهنجو سر وڃائي وهندا.“

ها سائين مان ڀانيان ٿو هر ماڻهو برابر آهي. ڇا نتسن گپ منهنجا ان جي گندي ٺاهي ڄاڻي؟ سنهي سئيءَ سان ڀرت ڀري ڄاڻي؟، منڇر ۾ مڇين جون عادتون ڄاڻي ٿو؟ اوڏڪي ڪرت ڪري ڄاڻي؟ ڇا سچ پچ نستن برهما جي ميڄالي مان ڄائو آهي؟ ڇا واقعي برهما جي ميڄالي مان ڄاول، ڏڪاريل ٿي جي ڪولهيءَ کان وڌيڪ جيئڻ جو هنر ڄاڻي ٿو؟ جا سچ پچ ڪولهيءَ جي سڀاتي کان برهمڻ جو پرهينءَ بهتر آهي؟

جي رڳو فنڪار ئي اتم آهي هر ضابطي کان ته پوءِ ڇا اهو چوڻ صحيح آهي ته ڪي خاص قسم جا ماڻهو ئي فنڪار ٿيندا آهن؟ ڪي خاص قسم جا ماڻهو ئي ذهين ٿيندا آهن. جي ايئن آهي ته پوءِ اوڏن، ڪولهين، ڀيلن، هارين، موچين، لوهارن، درزين، ماسترن ۽ ميڪنڪن جو ڇا ٿيندو جيڪي خاص قسم جو فن رکن ٿا؟ ڇا انهن مٿان به ضابطا نه هئڻ کپن؟ جي انقلابي عمل ۾ فنڪار تي ضابطي کان رعايت ضروري آهي ته پوءِ ڪنهن جي مٿان ضابطو لاڳو ٿيندو؟“

”نوجوان! تون ڏاڍو حرقتي آهين! لفظن سان کيڏين ٿو. مان مڃان ٿو ته پورهيو فن آهي. پورهيت فنڪار آهي. پر جسماني پورهيو ٻي شيءِ آهي ۽ تخليقي پورهيو ٻي ڳالهه آهي. شاعر سڀني لاءِ سوچي ٿو ۽ پري تائين نهار ڪري ٿو.“

”۽ هاري! ان سڀني لاءِ اپائي ٿو، ڪلال سڀني لاءِ بٺيون چڪائي ٿو.“

”مون کي ڳالهائڻ ڏي، مون کي روڪ! توکي تنهنجي انقلاب لاءِ شاعريءَ جي ضرورت آهي پر مون کي منهنجي شاعريءَ لاءِ ضابطن جي ضرورت ناهي!