ماحولياتي گدلاڻ ۽ سنڌي صحافت

� مڪمل طور ماحولياتي صحافت سان لاڳاپيل هجي. هاڻي ڪجھہ ايئن آهي تہ جڏهن صحافي پنھنجي چوڌاري نظر ڦيرائين ٿا، تڏهن هنن کي جيڪو مسئلو نظر اچي ٿو. هو ان جا تفصيل هٿ ڪرڻ شروع ڪن ٿا. اها رپورٽ ڪرائم جي حوالي سان بہ ٿي سگهي ٿي تہ سياست ۽ ماحوليات جي حوالي سان بہ. ان ريت سنڌ ۾ ماحولياتي گدلاڻ جا نوان نوان مسئلا سامهون آيا. مثال طور ٻہ سال اڳ ڪينجهر جي ڪناري هڪ ننڍڙي شهر جهمپير سان تعلق رکندڙ هڪ دوست رسول بخش درس اطلاع ڏنو تہ ڪينجهر ڍنڍ جو پاڻي ڪارخانن جي زهريلي ڦوڳ سان زهرجڻ شروع ٿي ويو آهي.

ڪينجهر ڍنڍ جي اهميت کان اسان سڀ واقف آهيون، مسٽر درس سڀ کان پھرين ماحولياتي گدلاڻ ۽ دنيا ۾ ان جي خلاف هلندڙ مهم کي واضح ڪيو، اوزون تہه ۽ گرمي جي وڌندڙ درجي ڳالھہ ڪئي ۽ پوءِ ڪينجهر جي روحاني داستان، فطرت جي سونھن، ڪينجهر جي ڳوٺن، تفريحي ماڳ واري حيثيت ۽ ڪينجهر مان مرندڙ مڇيءَ جو ذڪر ڪيو ۽ پوءِ ان خطري جي نشاندهي ڪئي، جيڪو نوري آباد جي ڪارخانن جو زهريلو مادو کڻي هر سال چؤماسي ۾ ڪينجهر ۾ داخل ٿئي ٿو. ڪينجهر ۽ نوري آباد جي وچ ۾ 13 ميلن جو پنڌ آهي ۽ اهي زهريلا مادا نئه لويا Loya ۾ وهي ڪينجهر ۾ پون ٿا. مسٽر درس پنھنجو ڪم پورو ڪيو. هاڻي اها انھن ادارن جي ذميواري هئي، جيڪي ماحول کي بچائڻ لاءِ ذميوار آهن. جيستائين مون وٽ اطلاع آهي، ان رپورٽ جو ڪو بہ نوٽيس نہ ورتو ويو، توڻي جو اها رپورٽ 26 جولاءِ 95ع تي اخبارن ۾ ٻيھر ڇاپي وئي.

آگسٽ ۽ سيپٽمبر 93ع ۾ ماهوار روح رهاڻ ڌاٻيجي ۽ گهاري جي ڪارخانن تي ٻہ تحقيقي فيچر تيار ڪرائي ڇاپيا جيڪي نوجوان صحافي الله بخش راٺوڙ لکيا هئا. سيپٽمبر واري پرچي ۾ ڇاپيل فيچر جو عنوان هو ”گهاري ۾ زهريلو صنعتي ڦوڳ – 26 – سالن ۾ 2500 موت.“ اها پي وي سي گهارو واري يونٽ مان نڪرندڙ زهريلي ڦوڳ جي هاڃن تي ٻڌل رپورٽ هئي. جنھن اڍائي هزار کن جانور ماريا هئا. ان ڪارخاني ۾ گئس ڦاٽڻ سبب ڪجھہ دردناڪ انساني موت بہ ٿيا هئا.

ماهوار روح رهاڻ جولاءِ 1993ع کان سنڌ جي مختلف شهرن جي ماحولياتي مسئلن جي سروي جو ڪم منظور بلوچ جي ذمي ڪيو. هن محنتي قلمڪار پنھنجي پھرين رپورٽ لاڙڪاڻي بابت ڏني. اها رپورٽ آگسٽ 93ع واري شماري ۾ ’لاڙڪاڻو – روزانو 55 ٽن گند هيٺ دفن ٿيندڙ شهر‘ جي عنوان هيٺ ڇپي. ساڳئي دوست سيپٽمبر 93ع لاءِ ’سکر – بلدياتي ڳجهن جو شڪار‘ جي عنوان هيٺ سروي رپورٽ ڏني. آڪٽوبر واري شماري ۾ سهيل سانگي جو جائزو ’ڇا ٺٽو مري رهيو آهي؟‘ جي عنوان سان ڇپيو. سيپٽمبر ۾ منظور بلوچ هڪ فيچر ’اجڙيل شهر – شڪارپور‘ ڇپڻ لاءِ ڏنو. جنوري ۽ فيبروريءَ واري گڏيل پرچي ۾ جيڪب آباد جو جائزو پيش ڪيو ويو. ان کانپوءِ هن رسالي ۾ شهرن جي ماحولياتي مسئلن تي تحقيق جو سلسلو ٽٽي ويو، پر تمر جي ٻيلن ۽ پلي جي نسل کي موجود خطري تي فيچر شايع ٿيا، جيڪي الله بخش راٺوڙ ۽ انور ابڙي جا لکيل هئا.

انور ابڙو پنھنجي فيچر ”ڊيلٽا جو موت“ ۾ نشاندهي ڪري ٿو تہ سامونڊي کارين ۾ پوندڙ شهر جو گند ۽ پورٽ قاسم تي بيٺل جهازن مان وهندڙ تيل آبي جيوت ۽ تمر کي ختم ڪري رهيو آهي. هن هڪ واقعي جو ذڪر ڪيو، جنھن ۾ هڪ جهاز مان ايترو تيل وهايو ويو جو هڪ ميل ۾ تيل جو پٽو ٺھي پيو. اهو تيل تمر جي پاڙن تي سخت تہه وانگر ڄمي وڃي ٿو. جنھن سان تمر جي واڌ بيھجي وڃي ٿي. هو ٻڌائي ٿو تہ ماحولياتي گدلاڻ سبب ڊيلٽا ۾ تمر جا هاڻي فقط 4 قسم باقي بچيا آهن. انھن مان بہ هڪ نسل ايوي سينيا مرينہ جيڪو سٺين حالتن ۾ ڏھہ ميٽر بلند ٿي سگهي ٿو. سڄي ڄمار ۾ فقط چار يا پنج ميٽر بلند ٿئي ٿو.

”ڪاوش“ اخبار سنڌي ۾ تحقيقي صحافت کي چڱو همٿايو آهي ۽ ان تي خرچ بہ ڪري ٿي. ساڳيو لاڙو ”برسات“ اخبار ۾ بہ رهيو آهي، جنھن جي عمر هن وقت فقط ڏيڍ سال آهي. اها اٽڪل هڪ سال تائين خاص صفحا ۽ مئگزين جاري ڪندي رهي، جنھن ۾ سائنس ۽ ماحوليات تي بيشمار مضمون ڇاپيا ويا. انھن ۾ ماحوليات تي خاص فيچر اسحاق مڱريي جا ايل بي او ڊي، جهنگلي جيوت، مکي ۽ چوٽياريون ڍنڍن ۽ سانگهڙ ۽ ٽنڊي آدم ۾ ڪپھہ جي دز تي آهن. ماحوليات تي لکندڙ هڪ ٻيو دوست ڊاڪٽر مرتضيٰ ڌاريجو آهي. جيڪو سنڌي ماهوار ”سائنس مئگزين“ جو ايڊيٽر بہ آهي.

بدين مان مصطفيٰ جمالي ۽ عبدالله چانڊئي بدين ۾ سم ۽ ڪلر بابت هڪ گڏيل تحقيقي مضمون تازو ئي ”ڪاوش“ ۾ شايع ڪرايو آهي. جنھن ۾ هنن ٻڌايو تہ ٺٽي ضلعي مان سم ۽ ڪلر جي خاتمي لاءِ 30 سال اڳ کوٽايل سم نالين جي ٻيھر سار سنڀال نہ ٿي آهي جنھنڪري فصل خاص ڪري ڦٽيون، تر، سرنھن، ڄانڀو ۽ سڻي هاڻي ڪو نہ ٿا ٿين. ايئن بہ چيو ويو تہ گذريل برساتن ۾ سم نالن جي اٿل اهو علائقو ٻوڙيو.