ماحولياتي گدلاڻ ۽ سنڌي صحافت

ھڙ ڪتاب ملن ٿا. ٿر ۽ ڪوهستان اڃا ماحولياتي گدلاڻ يا ڦيٽاري جو شڪار نہ ٿيا آهن پر لاڙ بريءَ طرح متاثر ٿيو آهي.

جڏهن ماحولياتي گدلاڻ جي حوالي سان صحافت تي نظر وجهڻ جي ڪوشش ڪبي تہ وري بہ سوال پيدا ٿيندا. اول تہ سنڌي صحافت جي ڪهاڻي ڇا آهي؟ جيڪا مون توهان کي مختصر طور ٻڌائي آهي. ٻيو سوال هي آهي تہ ماحولياتي گدلاڻ سنڌ ۾ ڪڏهن کان شروع ٿي؟ ظاهر آهي تہ پھرين سبب پيدا ٿيندو آهي ۽ پوءِ ان جو رد عمل ٿيندو آهي.

ماحولياتي گدلاڻ جي شروعات

سنڌ ۾ گدلاڻ يا ماحولياتي ڦيٽاري جا سبب 50 سال اڳ هئا ئي ڪو نہ، سواءِ سم ۽ ڪلر جي، سم ۽ ڪلر جا هاڃا سکر بئراج (1933) ۽ غلام محمد بئراج (1947ع کانپوءِ) پوڻ سان ظاهر ٿيا. شروع ۾ لاڙڪاڻي واري پاسي جون اهي زمينون سم ۽ ڪلر کان کاڄڻ لڳيون، جن کي زرخيزي سبب ڪنھن وقت ۾ ”سنڌ جو باغ“ سڏيو ويندو هو. ۽ پوءِ جڏهن غلام محمد بئراج پئي تہ لاڙ جون زمينون ڦٽڻ لڳيون. وڌيڪ تباهي تڏهن آئي، جڏهن منگلا ۽ تربيلا بندن ۾ درياهي لٽ جهلجي ويو. 1960ع ۾ سنڌو طاس ٺاھہ ۽ درياهن تي بند ٻڌڻ وارو معاملو سنڌ ۾ ماحولياتي ڦيٽاري جا پھريان سبب بڻيا. ان وقت اهو احساس تمام گهٽ هو تہ لاڙ ۽ لاڙڪاڻي جون زمينون ڇو خراب ٿيون آهن. پر سم ۽ ڪلر هوريان هوريان جڏهن عذاب بڻجندا ويا تڏهن ان آزار خلاف خبرون سنڌي اخبارن ۾ ڇپجڻ لڳيون. بئراجن سبب پيدا ٿيل سم ۽ لٽ جي نہ اچڻ سبب، خاص ڪري سنڌو ڊيلٽا ۾ ڪھڙيون تباهيون آيون. ان تي پاڻ پوءِ ٿا اچون.

سو، پنجاھہ سال اڳ ماحولياتي گدلاڻ جو ٻيو ڪو بہ تصور ڪو نہ هو. البت پوءِ جيئن جيئن ڳوٺ وڌي شهر ٿيڻ لڳا، تيئن تيئن گندي پاڻيءَ جي نيڪال جو مسئلو پيدا ٿيو. اڪثر ننڍن وڏن شهرن جي ڀرسان وڏيون کڏون، تلاءَ ۽ ڍنڍون ڊرينيج جو پاڻي ڇڏڻ لاءِ استعمال ڪيون ويون، مثال طور ٽنڊي الهيار واري کڏ، خيرپور ميرس واري کي گڏ ۽ ٻيون بيشمار اهڙيون کڏون، ڀرجڻ سان ڌپ، مڇر، مکيون ۽ ٻيا جيوڙا شهرن ۾ بيمارين جو سبب بڻيا. اهڙيون دانہون اڄ بہ بيشمار ننڍن وڏن شهرن مان اچن ٿيون.

جيڪڏهن ايئن چئجي تہ غلط نہ ٿيندو تہ سنڌي اخبارون گهٽ ۾ گهٽ 30-40 سالن کان مکين ۽ مڇرن جي آزار جي نشاندهي ڪنديون آيون آهن ۽ اها ئي شهرن ۾ ماحولياتي گدلاڻ جي نشاندهي جي شروعات هئي. اخبارن ۾ ڇپجندڙ انھن دانھن ڪوڪن جو ڪافي اثر ٿيو. اڪثر ڪري ميونسپل ڪاميٽيءَ وارا انھن گندن تلائن ۽ شهرن جي گهٽين ۾ جيت مار دوائون ڇٽيندا هئا.

ڊرينيج جو ناقص انتظام ڊگهي عرصي کان سنڌي اخبارن جو موضوع رهيو آهي. پر انھن مسئلن تي اخباري ادارن پاران ڪڏهن بہ سروي نہ ڪرايو ويو تہ ڪھڙي شهر ۾ ڪھڙين بيمارين سبب ڪيترا ماڻهو شڪار ٿيا ۽ ڪيترا مري ويا. اسان وٽ ڪنھن ٽريفڪ حادثي ۾ هڪ ماڻهوءَ جو مري پوڻ هڪ وڏي خبر آهي پر مليريا وگهي مرڻ کي صحت کاتي جي ڪوتاهي تصور نٿو ڪيو وڃي. ان ڏوھہ جو اندراج ڪنھن بہ ٿاڻي تي نٿو ٿئي ان ڪري اهو رڪارڊ ڪٿان بہ ڪو نہ ملندو تہ هڪ خاص مدي اندر ٽريفڪ حادثن جي ڀيٽ ۾ ڪيترا ڀيرا وڌيڪ ماڻهو ڪنھن خاص ماحولياتي مرض ۾ مئا.

1990ع تائين خاص طور ۽ ڪن حالتن ۾ اڄ تائين مکين ۽ مڇرن جي آزار جون ايتريون تہ خبرون ڇپيون جو اڪثر اخبارن تي پڙهندڙن پاران ان محض اها تنقيد ٿيندي رهي تہ اها بہ ڪا اخبار آهي جنھن ۾ رڳو مڇرن ۽ مکين جي آزار جون خبرون آهن. واضح هجي تہ ڪا بہ اخبار پڙهندڙ ماڻهو اخبار ۾ فقط پنھنجي پسند جون خبرون پڙهن چاهيندو آهي. خاص ڪري اهي، جيڪي ملڪي سياست سان لاڳاپيل هجن، يا وري ڪي تحقيقي مضمون سندس دلچسپي جو سبب بڻجن ٿا. اهو ئي سبب آهي جو اڄڪلھہ سنڌي اخبارن ۾ مکين ۽ مڇرن جو آزار توهان کي گهٽ ملندو، اها ٻي ڳالھہ آهي تہ ماحولياتي گدلاڻ جو اهو قسم اڄ جي تاريخ ۾ ڪالھہ کان وڌيڪ آهي.



عام سنڌي صحافي پنھنجي مزاج ۾ بنيادي طور تي سماج جو هڪ اهڙو رضاڪار سپاهي آهي جنھن جو مزاج شاعراڻو آهي. پر سندس شاعراڻي طبعيت ڪنھن وينگس جي زلفن ۾ ايتري وچڙيل ڪو نہ آهي، جيتري سنڌ ۽ سنڌ جي ماڻهن سان عشق ۾ ڦاٿل آهي. هو توهان کي ڳالھہ ڳالھہ تي مون وانگر ڀٽائيءَ جي ڪا نہ ڪا اڌوري سٽ پڙهي ٻڌائيندا ۽ ان سٽ کي سنڌ جي ڪنھن نہ ڪنھن مسئلي سان ڳنڍي ڇڏيندا. هو اها بہ ڪوشش ڪندا تہ سندن رپورٽ جو عنوان شاھہ لطيف جي رسالي مان ڪاسٽ بڻجي تہ چڱو.

يورپ ۾ اهڙي جذباتيت کي شايد چڱو نہ سمجهيو وڃي ۽ الزام هنيو وڃي تہ اهو غيرسنجيدو ۽ عير معروضي رپورٽنگ جو رويو آهي پر جن حالتن ۾ اسان رهون ٿا، ان ۾ اهو رويو بہ غلط نہ آهي. اهو بلڪل ممڪن اهي تہ وسيلن ۽ تربيت جي کوٽ سبب سنڌي صحافي گهڻو ڪجھہ نظرانداز ڪري وڃي، پر اهو ضرور آهي تہ هو جيڪي ڪجھہ دل سان محسوس ڪندو آهي، اهو هر صورت ۾ اخبار جي نيوز روم تائين پھچائڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. هو دماغ کان وڌيڪ دل جي چوڻ تي هلي ٿو. دماغ ڪڏهن ڪڏهن ظلم خلاف مزاحمت کان جهلي ڇڏيندو آهي پر دل باغي ڪرهي جھڙي هوندي آهي، جنھن کي بقول ڀٽائيءَ جي ”تازن ڦلن جي هير“ هوندي آهي. سنڌي صحافين جي اها ئي دل آهي، جنھنڪري هنن ڪيئي ڀيرا تر جي وڏيرن ۽ غير جمهوري ادارن جي انتقامي ڪاررواين سبب جيل ۽ ڦٿڪا بہ کاڌا آهن. نہ رڳو ظلم برداشت ڪيو آهي پر ان تي فخر بہ ڪيو آهي.

اڄ جڏهن اسان سنڌي صحافت جي ڳالھہ ڪيون ٿا تہ اسان کي تسليم ڪرڻو پوندو تہ ان ۾ 50 سيڪڙو کان مٿي ٻہراڙين جا مسئلا منظر عام تي اچن ٿا. باقي 50 سيڪڙو کن مواد شهري ۽ عالمي معاملن تي ٻڌل هوندو آهي. ويھارو کن سالن کان سنڌي صحافت انساني حقن جي بچاءَ جو اهم مورچو بڻي آهي. مارشل جي دور ۾ جڏهن اخبارن تي سخت پابندي هئي، تڏهن بہ سنڌي صحافين پنھنجي اظهار جا رستا ڳوليا ۽ ڪالمن ۾ علامتي اصطلاحن سان ڪميونيڪيشن جاري رکي.

جڏهن دنيا ۾ ماحولياتي گدلاڻ ۽ اوزون تہه ۾ سوراخ جي مسئلن جي ڪري واويلا ٿي، تڏهن بہ سنڌي اخبارن سستي نہ ڪئي ۽ موٽ ۾ ترت ئي ٻہراڙين مان ماحولياتي گدلاڻ بابت ڪچيون ڦڪيون خبرون اچڻ لڳيون. جڏهن انھن خبرن کي سڌاري ڇاپيو ويو تہ خود ٻہراڙين محسوس ڪيو تہ ماحوليات سان سندن زندگي ۽ موت جو ڪيڏو نہ گهرو تعلق آهي. ان سان گڏوگڏ مطالعو ڪندڙ نوجوانن پنھنجي ليکي پرڏيھي انگريزي رسالن ۽ ڪتابن مان ماحوليات بابت اهي مضمون ۽ خبرون بہ ترجمو ڪري سنڌي اخبارن ڏانھن موڪلڻ شروع ڪيون، جيڪي سندن خيال ۾ سنڌين کي ضرور پڙهڻ کپنديون هيون. سنڌي اخبارن ان لاڙي کي همٿايو ۽ مون کي خوشي آهي تہ ان سان ماحولياتي گدلاڻ بابت تعليم جي کوٽ ڪنھن حد تائين پوري ٿيندي. اڄڪلھہ توهان کي سنڌ جي ٻہراڙين جا اهي نوجوان جيڪي اخبارن سان دلچسپي رکن ٿا، ماحوليات بابت چڱي معلومات رکندا نظر ايندا.

تحقيقي رپورٽون

سنڌي صحافت ۾ تحقيقي صحافت جو دور اڃا هاڻي آيو آهي. ان ڪري في الحال اهڙو ڪو بہ صحافي نہ آهي، جيڪ�