’توگائو‛ جا سرھه؟

----kher thar chitsali2024_07_17_11_36_files-- --’توگائو‛ جا سرھه؟


اتي ھڪ ڇپ تي ٻه عاليشان سرھه ڇپيل ھئا. بخاري صاحب انهن کي ڏسي ڪافي خوش نظر آيو، ”ھنن جو نمونو ته اھڙو آھي ڄڻ ’توگائو‛ جا ھجن!‟ بخاري صاحب آرڪيالاجسٽ آھي، ان ڪري ڏاڍو محتاط ڳالھائيندو آھي. سندس اھو ريمارڪ ٻُڌي مون ويجھو وڃي چيو، ”بخاري صاحب! ڪجھه وضاحت ٿي وڃي ته بھتر!‟ مون کي ياد آيو بلڪل ان ئي انداز جي اڪر جو هڪ ڪينواس بِيلو ڪنڀ (نئه سيتا) ۾ به آهي. يا ته آرٽسٽ ئي ساڳيو آهي، يا وري اهو واقعي توگائو دور جو خاصو/انداز آهي.


” توگائو بلوچستان ۾ ھڪ (تاريخ کان آڳاٽو ۽ ڪوٽ ڏجيءَ جو ھمعصر 3500 – 3000 ق م) ڪلچر آھي، جنهن جي خاص ڳالھه اھا آھي ته ان جي ٺِڪري يا جيڪا به شئي آھي، ان تي جانور خاص ڪري سرھه جو اھڙو ئي نمونو آھي.‟ بخاري صاحب وڌيڪ تفصيل ۾ ڪو نه ويو.


پر، ايم ايڇ پنهور پنهنجي ڪتاب Chronological Dictionary of Sindh ۾ ’توگائو‛ کي 2300 قبل مسيح قرار ڏئي ٿو. ان ثقافت ۾ ڳاڙھي ٺِڪر تي ڪاري ڊزائين ۾ جانورن، انسانن ۽ سرھن جو شڪليون ڇپيل ملن ٿيون. اھو ڪلچر قلات، اوائلي نَـرِي (Nal) ۽ سنڌ ۾ پکڙيو، اھڙو ئي ٺڪراٽو دمب بُٺي، گاجي شاھه ۽ واھي پانڌي مان به ملي ٿو.





ٽونگارو کان اڳتي


ٽُنگارو ٽپي اڳتي ٿياسون ته ھڪ جابلو ديوار تي ھڪ ئي اُٺ ٽي ڀيرا آئوٽ لائين ۾ چِٽيل ھو. اصل ۾، سڀ کان پھرين اُڪريل اُٺ ايتري نفاست سان اُڪر ڪيو ويو آھي جو ڪجھه تعجب ٿو ٿئي ته اھو ڪيئن ممڪن ٿيو؟ ھي اُٺ ڪافي جَسيم آھي، ٿـُوھو ۽ ڳچي وغيرهه ڪنهن گاھه خور ڊائنو سار وانگر اٿس. بعد وارن وقتن ۾ ماڻھن ساڳي ديوار ته قديم فنڪار سان فن پُڄائڻ جي ڪوشش ڪئي آھي پر ڪامياب نه ٿيا آھن.


اھو اُٺ ٺاھيندڙ قديم فنڪار ساڳي ديوار تي ساڳي نفاست سان ۽ آئوٽ لائين ۾ ھڪ شينهن به چِٽيو آھي. سڄي ڪيھرجي ۽ شانهر ۾ چٽيل سڀني چِيٽن (شينهن) ۾ ھي ٻيو نقش آھي جيڪو پوريءَ طرح شينهن لڳي ٿو (سواءِ ان جي ته ان جو پُڇ ننڍو ٺاھيل آھي).





’بـاھـڻـي‛ ماڳ


ان کان اڳتي ’ھُونڊ ڪنڀ‛ تائين ٻه ٽي ٽڙ پکڙ چٽ مليا پر اھي غير اھم ھئا. ھُونڊ ڪنڀ کان پوءِ ’باھڻِي‛ ماڳ واري جابلو ديوار تي ھڪ وڏو ڪينواس ھو. اسان اتي لھي پياسون. ھيءَ آرڪيلاجيڪل سائٽ به ھئي ۽ ھتي پکڙيل ٺِڪراٽو شايد ٻُڌڪي دور جو ھو. نقاشيءَ جي ڪينواس تي البت مختلف زمانا ھئا.


نقاشيءَ ۾ سڀ کان پھرين ته ان ڏاند جو ذڪر ڪجي جيڪو ھن ڪينواس تي سڀ کان قديم محسوس ٿي رھيو ھو. گَھِـرائيءَ ۾ اُڪريل ان ڏاند جو ڪونهٽ وڏو ۽ سِڱَ گھڻو مٿي تائين وريل ھئا، انهن وصفن مان ھي ڍڳو ساڳيو لاڙي ڏاند جي قسم جو آهي، جيڪو نئه شانهر ۾ ٽن چئن جاين تي اُڪريل ھو. ڍڳي جي نقاشي سڀني جاين تي ھڪ جيتري قديم ھئي ۽ بعد وارن دورن ۾ ٿيل نقاشين مان ڍڳو غائب آھي. ممڪن آھي ته هن نئه ۾ ڍڳو جيستائين پالتو نه ٿيو ھو ۽ شڪار جو جانور ھو، ان مھل تائين ان کي چِٽيو ويو. پر پوءِ جڏھن اھو جانور پالتو ٿي ويو ۽ شڪار نه رھيو، تڏھن کان ان جي چٽسالي شڪاري ٽوڻن ڦيڻن ۾ غير اھم سمجھي وئي.


ھن ڪينواس جو وڏو حصو شڪار جو منظر پيش ڪري ٿو. ڏاند ڪجھه پاسيرو ۽ مختلف ٽيڪنڪ ۾ اُڪريل آھي. ان ڪري باقي منظر نامي ۾ اھو شامل ڪو نه آھي. ڪينواس جا ٻيا اھم جُز ۽ ڪردار لڳ ڀڳ ساڳي ٽيڪنڪ ۾ آھن ۽ ھڪ ئي وقت جا گھڙيل لڳن ٿا. ان ڪري، اسان کي اھو سمجھڻ ۾ مدد ملي ٿي ته ان ھڪ دور ۾ ڪھڙا جانور يا ڪردار ڪيئن چٽيا ويا آھن؟ ۽ اھي کيرٿر ۾ ڪٿي ڪٿي آھن؟ اھا چِٽسالي ڪھڙي دور ۾ ٿي؟ اھو فيصلو ڪرڻ البت ڪجھه ڏکيرڙو آھي. باهڻي ماڳ بھرحال، بندوق کان اڳ جو تاريخي دور آھي ۽ ان جون خاص وصفون ڪجھه ھن ريت آھن:


1 – گھوڙيسوار بيٺڙ حالت ۾ سوار آھن. ھڪ ھٿ گھوڙي جي واڳ ۾، ۽ ٻيو تلوار ۾ آھي.


2 – نقش آئوٽ لائين ۾ نه آھن بلڪه روايتي لَڪيري آرٽ آھي.


3 – شڪارين جي چيلھه سان تلوارن ٻڌل آھن.


4 – پيادل سپاھين جي ھڪ ھٿ ۾ تلوار ۽ ٻئي ھٿ ۾ ڍال آھي.


5 – ’ڪُتي نما چِيٽو‛ (leopard) ڪُتي کان وڏي سائيز جو آھي ۽ شڪارين جي گھيري ۾ ويڙھه جي حالت ۾ آھي.


6 – بندوق غائب آھي.


7 – تير ڪمان غائب آھي.





بندوق جي نوڪ تي بيٺل سرھه


باھڻي ماڳ ڇڏي اسان ’گـَھٽَ وارو لَڪ‛ ڏانهن ھلياسين، رستو جيئن پوءِ تئين کُٽندو ٿي ويو پر اڃا پنڌ تمام گھڻو ھو. واٽ تي اُٺن، سرھن ۽ گھوڙيسوار شڪارين جي نقاشيءَ جو سلسلو ھلندو رھيو پر ھاڻي ڪا ذڪر لائق شئي ڪونه بچي ھئي، سواءِ ان جي ته ’توگائو‛ ٽائپ سرھه جي اُڪر اسان کي ٻيھر نظر آئي پر ان سان گڏ موجود بندوق ان ڳالھه جي سختيءَ سان ترديد پئي ڪئي ته ان نقش جو تعلق ’توگائو‛ سان ٿي سگهي ٿو. ان سرھه سان گڏ ڊگھي ناليءَ واري بندوق به چِٽيل ھئي. ڇا اھا بندوق ۽ اھو چِٽ سچ پچ ھڪ ئي وقت ٺھيا ھوندا؟ يا ڪنهن شڪاريءَ جبل ۾ ٿير جي اُڪر ڏسي، ذھني آسودگيءَ لاءِ ان جو شڪار ايئن ڪيو جو ان جي پويان بندوق ٺاھي ڇڏي ھئي؟ حقيقت ڪجھه به ھجي، اھا بندوق ڏسڻ کان پوءِ ايئن نه پيو چئي سگھجي ته ھن چِٽَ جو ’توگائو‛ سان ڪو تعلق ھوندو!


پر، توپچين ھن علائقي ۾ ڪڏھن کان جوھر ڏيکاريا ھوندا؟ ان قسم جون بندوقون برصغير ۽ اڪبر اعظم جي زماني ۾ متعارف ٿيون ھيون. پر سنڌ ۾ ڪلھوڙن جي بادشاھيءَ کان اڳ تائين ان جو استعمال گھٽ ھو. ھنن حڪومت به ڏنڊي ۽ تلوار جي زور تي ڪئي. بندوق ٽالپرن جي وقت ۾ عام ٿي ھئي. ٽالپرن جو به ھن پاسي جبل ۾ ڪو خاص عمل دخل رهيو آهي. (نئه مکي، هراڙ ۽ ڏمري لڪ ۾ ان جون ثابتيون موجود آهن). اميراڻي سطح تي اھا بندوق انگريزي دور ۾ آئي. ممڪن آھي ته ان زماني جي اميرن، نوابن جي شڪاري مھمن جي دوران ڪن جوانن ھن ماڳ تي اڳ کان ٺھيل سرھه جي پويان ان بندوق جو اضافو ڪري ڇڏيو ھجي!


آئون ان بندوق ۽ سرھه جي ڪھاڻيءَ ۾ اڃا منجھيل ئي ھئس ته گَھٽَ واري لَڪ ڏانهن ويندڙ واٽ ۾ ھڪ ھنڌ زمين تي پيل وڏي جِنب تي ڇپيل چار اُٺ نظر آيا. انهن مان ھڪ اٺ کي ٽي ڀيرا نقل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ھئي.


باهڻي ماڳ تي ئي اڳئي ڪينواس تي ڪجهه پاسيرو هڪ منظر ۾ چيٽي شينهن جي شڪار جو منظر موجود آهي. هي ڪتي جي شڪل وارو ساڳيو شينهن آهي جيڪو اسان نئه شانهر ۾ به ڏسي آيا آهيون. ڪي شڪاري پنڌ آهن، جن جي هعن ۾ تلوارون ۽ ڍالون آهن، ٻيا گهوڙن تي سوار آهن.


اسان جنهن نموني سفر پئي ڪيو، ان ۾ تاريخ جا پنا ائين ئي اڳتي پوئتي ھئا. سڀ پنا پڙھڻ کان پوءِ، انهن کي ترتيب ڏيڻ جو ڪم ڪنهن ڪتب خاني ۾ ويھي ڪري سگھبو. پر، ھي تاريخ جو عجيب ڪتاب آھي، جيڪو کيرٿر جي برساتي ندين ۽ ڍورن جي ديوارن تي، ڪنڌين تي، ڍورن ۽ ڍورين ۾ ڪجھه اھڙي طرح لکيو پيو آھي جو ھڪ ھڪ پني تي مختلف دورن جا واقعا قلمبند ٿيل آھن. انهن کي ھڪ ٻئي کان ڌار ڪري درجيندي ڪرڻ ايترو سولو ڪم نه �