ھيم ڪوٽ

هيم ڪوٽ

ٺٽي جي چوڌاري ٻين ننڍن ڪوٽن ۽ قلعن جا به نشان آهن. اهڙي ئي هڪ قلعي جا نشان ٺٽي جي شهر جهمپير کان هڪ ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ ڪينجهر ڍنڍ جي ڪناري تي لڳ ڀڳ 25º 46´ N, 67º 36´ E ڊگهائي ۽ ويڪرائي ڦاڪ تي موجود آهن. ڪافي امڪان آهي ته هي اهو ئي قلعو هجي جنهن جو ذڪر تاريخ ۾ ’هيم ڪوٽ‘ جي نالي سان ٿيل آهي.

جهمپير تي اهو نالو ڪيئن پيو؟ ان لاءِ مقامي ماڻهن وٽان روايتي ڏند ڪٿائون ۽ ڪهاڻيون ملن ٿيون. ڪوبه مقامي ماڻهو هڪ رومانوي قصو ٻڌائيندو، ”جهم هڪ هِندو بادشاهه هو. ان جي ڌيءَ تمام سهڻي هئي ... حسين شاهه نالي هڪ مسلمان درويش سندس ڌيءَ تي عاشق ٿي پيو. بادشاهه سڱ ڏيڻ لاءِ هڪ ڏکيو شرط رکيو ته ’هتي پاڻي نه آهي، اهو پيدا ڪري ڏي ته پوءِ سڱ ملندءِ!‘ ... بس! پوءِ هي درويش عشق ۾ فرهاد وانگر ڪاهي پيو. جتي جتي بڙڇي هڻندو ٿي ويو، اتان پاڻي نڪرندو ويو ... ان کان پوءِ بادشاهه پنهنجو وچن پاڙيو ۽ شرط مطابق سڱ ڏنائين ... پوءِ هن ماڳ جو نالو ئي ’جهمپير‘ (جهم جو پِير) پئجي ويو.“

جهمپير ماڳ جو اصل نالو ’جهم‘ ئي هو، جنهن جو ذڪر تاريخ ۾ به ملي ٿو. لفظ ’جهم‘ جي معنيٰ آهي ’هيٺائين زمين‘ ، ’نميل ايراضي‘، ’وڏي ترائي‘ وغيره. هن علائقي ۾ سونهري ۽ ڪينجهر کان هڏيرو ۽ هاليجيءَ تائين اڳي ئي قدرتي ڍنڍن جو هڪ نظام هو، جن ۾ سنڌو درياهه ۽ جابلو نئين جو پاڻي پوندو رهيو آهي. انهن مان اڪثر ننڍيون وڏيون ڍنڍون هاڻي ڪينجهر جي جديد آبپاشي نظام ۾ اچي ويون آهن. جهمپير وٽ قدرتي چشما آهن، جن تي وڻڪار آهي. جابلو علائقن جا ماڻهو ماضيءَ ۾ هتي واپار سانگي ايندا هئا ۽ جهم ڪنهن دور ۾ چڱو خاصو واپاري مرڪز هو. هيءَ وڏي منڊي هئي، انڪري ٻهراڙيءَ جا ماڻهو ان کي ’ڪانٽو‘ به سڏيندا هئا. ٻهراڙيءَ جا اڪثر ماڻهو اڄ به جهمپير کي ’جهم‘ چوندا آهن. ’پِير‘ جو اضافو بعد ۾ حسين شاهه جي مزار ٺهڻ کان پوءِ ٿيو.

حسين شاهه ڪير هو؟ هُو اصل ۾ عرب جي هڪ فوجي دستي جو اڳواڻ هو، جيڪو راجا ڏاهر جي وقت ۾ عربن جي ڪاهه دوران هتي مارجي ويو هو. مرزا قليچ بيگ لکيو آهي ته ، ”جڏهن عربن سيوهڻ فتح ڪيو ۽ پوئتي وريا ته راجا ڏاهر جو پُٽ جئسينه پنهنجن ساٿين سميت هيم ڪوٽ جي قلعي ۾ لڪل هو. اتي عرب فوج سان سندس جهڙپ ٿي. حسين شاهه ان ويڙهه ۾ مارجي ويو ۽ شهزادو جئسينه درياهه ٽپي راوڙ جي قلعي طرف هليو ويو.“ حسين شاهه ساٿين سميت اتي ئي دفن ٿيل آهي ... اتي قبرستان وڌڻ لڳو ته حسين شاهه جي درگاهه تي عقيدتمندن جي حاضري به وڌڻ لڳي ۽ ان جي پٺيان ’جهم‘ لڳائي ’جهمپير‘ سڏڻ لڳا.

هيم ڪوٽ تي مختصر پر اهم بحث اسانجي دوست رسول بخش درس ڇيڙيو ۽ چيو ته، ”اسان کي ڏسڻو اهو آهي ته شهزادو جئسينه جنهن ’هيم ڪوٽ‘ ۾ لڪل هو، سو ڪٿي هو؟“ هن رحيمداد مولائي شيدائيءَ جو حوالو ڏنو جنهن ’جنت السنڌ‘ ۾ هيم ڪوٽ بابت لکيو ته، ”هن رياست جو حاڪم جيو ولد دريا هو، سندس گاديءَ جو هنڌ جهم هو.“ چچ نامي ۾ جهم جو ذڪر ٿيل آهي. تحفته الڪرام ۾ مير علي شير قانع لکيو ته، ” هي مشهور ڳوٺ آهي، ان جي ويجهو ’هيم ڪوٽ‘ نالي پراڻو قلعو هوندو هو. هاڻي هتي هندن جو تيرٿ آهي. هڪڙي ٽَڪريءَ مان پاڻي ٽِمي رهيو آهي، انهيءَ جي هيٺان هڪ چشمو ’جهم ‘ جي نالي سان آهي ۽ اتي هڪ پٿر پُوڄا لاءِ کوڙيل آهي.“

اهو چشمو، مندر ۽ پوڄا لاءِ کوڙيل پٿر (شِو لنگم) ۽ ان جي پاسي ۾ ڊٺل قلعي جا نشان جهمپير وٽ برابر موجود آهن. رسول بخش درس انهن ئي نشانن کي هيم ڪوٽ جا نشان قرار ڏنو، لڳ ڀڳ ويهه سال اڳ ان قلعي جا نشان هن اسان کي به ڏيکاريا هئا. هن ان جا تفصيل ڪجهه هن ريت بيان ڪيا،” اٽڪل ڏيڍ فرلانگ کن ايراضيءَ تي قلعي جي ديوار ڊٺل صورت ۾ آهي. ڏکڻ طرف شاهي دروازي جا نشان آهن. هن وقت قبرستان وڌڻ جي ڪري قبرن جي کوٽائيءَ وقت باقاعدي اوساري ٿيل پٿر ۽ سرون ملن ٿيون ... پٿر تمام سٺي نموني گهڙيل آهن. گهڻو ڪري انهن ۾ خانچا ٺاهي هڪٻئي سان ڀچايا ويا آهن ته جيئن اڏاوت مضبوط هجي. اوساريءَ ۾ استعمال ٿيل پٿرن مان لڳي ٿو ته هي تمام پراڻو قلعو آهي ڇاڪاڻ ته پٿر تي لڳل چُن ايڏو ته مضبوط آهي ۽ ان ۾ ڪي اهڙيون ڪيميائي شيون ملايل آهن جو پٿر ته ٽُٽي پوي ٿو پر مصالحو مضبوط لڳو پيو آهي. قلعي جي وچ ۾ شايد هڪ باغيچو به هو. نين قبرن لاءِ کوٽائيءَ دوران زمين مان اوساري ٿيل ديوارن جا بنياد ۽ جنگ ۾ مارجي ويل ماڻهن جا لاش، ٽنگون وڍيل، ٻانهون ڪپيل ۽ سسيون لٿل انساني ڍانچا ملن ٿا، جيڪي اجتماعي قبرون محسوس ٿين ٿيون. جهمپير جي چؤگرد تمام پراڻين کجين مان ڪڏهن ڪڏهن پراڻيون تلوارون ۽ خنجر ملن ٿا جيڪي ماڻهن جي اٻوجهائيءَ سبب ضايع ٿي وڃن ٿا.“

هيم ڪوٽ جي بيهڪ موجودهه ڪينجهر ڍنڍ جي بنهه ڪناري تي آهي. هيم ڪوٽ جي حدن اندر جڏهن قبرون کوٽيون وينديون آهن ته زمين مان درياهي واري نڪري ايندي آهي، جيڪا هتان جي ٽاڪرو ماحول ۾ اوپري شئ لڳي ٿي. انڪري، رسول بخش چوي ٿو ، ”درياهي واري نڪرڻ مان ظاهر آهي ته درياهه هتان ڪنهن نه ڪنهن دور ۾ ضرور وهيو آهي.“

هيم ڪوٽ ماڳ تي آرڪيالاجي کاتي جي صاحبن اڃا تائين پيرڙا نه گهمايا آهن ۽ نه ئي وري ڪنهن ٻئي اداري انهن جي سنڀال يا تحقيق جو سوچيو آهي. نتيجي طور قبرستان قلعي جي حدن اندر وڌڻ لڳو آهي. رسول بخش لکيو، ”اسان هڪ قبر لاءِ ٿيندڙ کوٽائي اکين سان ڏٺي جنهن دوران باقاعدي اوساري ٿيل هڪ ديوار ظاهر ٿي پئي. هاڻي ته ڪافي قبرون ديوار کان اندر اچي ويون آهن ... قلعي جي اُترئين پاسي درياهه کان بچاءَ لاءِ وڏن پٿرن سان باقاعدي اوساري ٿيل آهي، خاص خاص جاين تي سِر جو استعمال ٿيل آهي ۽ ديوار ۾ پٿر ڪم آندا ويا آهن. پٿرن ۾ خانچا ٺاهي هڪٻئي سان جوڙيو ويو آهي ته جيئن ديوار مضبوط ۽ پائيدار رهي. اهڙا ڪافي پٿر مليا آهن. هڪ اهڙو پٿر به مليو آهي جيڪو تمام وڏي گل وانگر تراشيل آهي. جيڪڏهن آثار قديمه وارا ٿورو ئي توجه ڏيئي آثارن جي کوٽائي ڪرائين ته ڪافي مواد ملي سگهي ٿو.“ رسول بخش پنهنجي مضمون ۾ ڄاڻايو ته مندر جو رستو ٺاهيندي زمين ۾ پُورجي ويل سنگ مرمر جي هڪ سسي ڀڳل مورتي لڌي وئي هئي جيڪا گڻيش ديوتا جي هئي. اها ڀڳل مورتي پُوڄا لاءِ ٻيهر مندر ۾ رکي وئي. “

قديم زماني ۾ هن ماڳ وٽان سنڌو درياهه جو هڪ وهڪرو ’ درياهه سائو ‘ گذرندو هو. اشتياق انصاريءَ هن ماڳ بابت لکيو، ”ڪينجهر جي اولهائين ڪنڌيءَ تي ... هي ڪوٽ قديم زماني ۾ هڪ درياهي وهڪري تي آباد هو. زماني جي گردش سبب اهو وهڪرو منهن موڙي ويو. هاڻي اها جاءَ ڪينجه�