گهاڙيون: ڪوهستاني قبرون

� جڪ ، تاريخي واقعن جي تسلسل کي سمجهڻ ضروي ٿئي ٿو ۽ دليريءَ وارين رسمن جا تفصيل ڄاڻڻ ضروري ٿئي ٿو. انهن رسمن کي ڪنهن به ٻاهرين محقق نه سمجهيو هو. حقيقت اها آهي ته اهي گُڻ ۽ مقامي پيچيده نفسيات کي سمجهڻ ڪنهن ٻاهرين ماڻهوءَ لاءِ ممڪن ئي نه آهي.

انهن گهاڙين جي ڪاريگرن بابت تحقيق ڇا ٿي چوي ته اهي ڪير آهن؟ ڪليم صاحب جو اڀياس چوي ٿو ته ”گجرات کان سنڌ تائين اسان کي عمارتي پٿر جام ٿو هٿ اچي، جنهن علائقي ۾ عمارتي پٿر هوندو اتي ان پٿر تي ڪم ڪرڻ وارا به هوندا. ڪم ڪندڙ ماڻهو سماج جي ضرورت هوندو آهي، جيئن ته اهي ڪاريگر مختلف سماجن ۾ موجود آهن ان ڪري انهن کي خاص نالا مليل هئا. مثال طور هندستان ۾ سلاوٽ! پر هتي اسان وٽ کين سلاوٽ بدران ’سنگ تراش‘ چيو ويو. گهاڙين تي ڪم ڪندڙ سنگ تراش مختلف نسلن جا ٿي سگهن ٿا پر اهو ان فن ۾ هڪ پيشور طبقو آهي ... جيئن ته پٿر هڪ اهڙي اڏاوتي شئ آهي جيڪا هڪ طرف تراش خراش کان سواءِ مزيدار نٿي ٿئي ۽ ٻئي طرف گُل چٽ تراشجڻ سان بيحد پرڪشش ۽ ’مستقل آرائش‘ ٿي پوي ٿو، تنهن ڪري ان فن کي شروع ۾ مندرن ۽ محلن جي اڏاوت ۾ شامل ڪيو ويو. مندر ۽ محل کان ابتدا جو سبب اهو ئي هو ته هي شروع کان ئي هڪ مهانگي اڏاوت رهي آهي. سو، هندو مت، جين مت توڻي ٻُڌ مت جي مندرن ۾ گل چٽ عام آهن. ان کان فوراً پوءِ جيڪي اسلامي عمارتون ٺهيون يعني مسجدون، مدرسا، درگاهون يا خانقاهون ٺهيون، انهن تي جڏهن پٿر ڪم آندو ويو ته انهن تي به گل چٽ ڪڍيا ويا پر انهن ۾ اها شئ نه رکي وئي جيڪا مذهب اسلام جي روايتن ۾ جائز نه سمجهي وئي! اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪاريگر ساڳيا ئي رهيا.

ساڳيا ڪاريگر ٻنهي پاسي ڪم ڪندا رهيا پر جڏهن ڪنهن اسلامي اڏاوت تي ساڳي ڪاريگر ڪم ڪيو ته هن کان اهي گل چٽ ڪڍايا ويا جن تي ڪنهن عالم يا سرپرست کي اعتراض نه هو. اهوئي سبب آهي جو شروعاتي مخصوص چٽسالي ٻڌمت وارين عمارتن ۾ ۽ ساڳئي وقت ۾ مسلمانن جي خانقاهن ۽ درگاهن ۾ يا وري خود مسجدن جي ٿنڀن ۾ استعمال ٿي، مثال طور ڊيلٽا ۾ ’ٿنڀن واري مسجد‘ آهي. مڪليءَ تي شروعاتي اڏاوتون جن ۾ ٻه مدرسا شامل آهن، ساڳئي حوالي سان اهم آهن. انهن جون ڄاريون ۽ ٿنڀا هندو مت، ٻڌمت ۽ جين مت جي اڏاوتن جهڙا لڳندا. فرق رڳو اهو آهي ته مندرن ۾ جتي مورتي هوندي آهي، اهو جارو ته برابر ٺهيل هوندو پر ان تي مورتي ناهي جيڪا مندر ۾ هوندي آهي. يعني، ڪاريگر ته ساڳيو ئي هو پر جڏهن ان ڪاريگر ڪوهستان ۾ ڪم ڪيو ته هن ڪوهستاني ماڻهوءَ جي پسند مطابق ٽُڪ ۽ گهڙاوت ڪئي. ڪوهستان ۾ جاميٽريءَ واري ٽُڪ ۽ گهاڙ پسند ڪئي وڃي ٿي، ان ڪري اهوئي نمونو وڌيڪ نظر ايندو پر گجرات، ڪڇ، راجستان ۽ ڪاٺياواڙ ڏانهن گلڪاريءَ وارا نمونا گهڻا استعمال ٿيا. ٻين لفظن ۾ ڪاريگرن مالڪن جي پسند ۽ ناپسند مطابق ڪم ڪيو.

ڪليم چوي ٿو ته، ”گهاڙين تي ٿيل گلن چٽن مان اهو به پتو پوي ٿو ته بلوچ قبيلن ۽ غير بلوچ قبيلن جي جمالياتي ذوق ۾ ڪهڙو فرق آهي؟ ... گلن چٽن جي معاملي ۾ ٻنهي جون اوليتون مختلف آهن، اهو فرق بعد ۾ ايترو وڌي ويو جو هاڻي قبر ڏسي چئي سگهجي ٿو ته هيءَ ٻروچڪي قبر آهي يا نه آهي. انهن تي چٽسالي وڌيڪ ۽ جاميٽريڪل آهي!“

ڪليم لاشاريءَ سئو سوا سئو قبرستانن جي قبرن جو مشاهدو ڪري انهن تي اڪريل فن ۽ روايتن جو تجزيو ڪيو. انهن قبرستانن ۾ دفن معتبر ماڻهن جون قبرون انهن جا اڪريل نالا، سن ۽ لسٽ به ڏني ته ڪير ڪٿي دفن ٿيل آهي. قبرن تي لکيل اکر عربي فارسي لپيءَ ۾ آهن. مون هڪ ڀيري ڪليم صاحب کان پڇيو، ”ڇا انهن مان ڪن گهاڙين تي سنڌيءَ ۾ لکڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي؟“ هن جو چوڻ هو ته ”اها سنڌي ئي آهي ڇو ته ڪوهستان ۾ رهندڙ ۽ لکڻ وارو ماڻهو بنيادي طرح اڻپڙهيل آهي ... هن وٽ تعليم نه آهي. ٻي ڳالهه ته ماڻهن جا مخصوص مقامي نالا آهن جيئن ’مهتو ڪاپڙي‘ يا ’وڏيري مهدي‘ ته لکندڙ هنن کي ”مهتو ڪاپري“ ۽ ”وديري مهدي“ لکيو آهي، ’وڏيرو ڪريم داد‘ بدران لکيل آهي ’وديره ڪريم داد‘! “

ڪليم انهن ئي قبرن جي معرفت تڏهوڪي سماج ۾ عورت جو قدر به پرکيو ته ان سماج ۾ عورت جي حيثيت ڪهڙي ۽ ڇو رهي؟ ان جو ڪجهه پڙاڏو عورتن جي گهاڙين تي اڪريل لکتن مان ڪَنُ پوي ٿو. هُو هڪ قبر تي هڪ لکت ڏانهن نشاندهي ڪري ٿو، ’الله رکي عاجزه‘. هتي عاجزه جي معنيٰ آهي نياڻي يا ڌيءَ! ڪافي قبرن تي لکيل آهي ’ڪنيز‘ پر هتي ڪنيز جي معنيٰ ٻانهي يا نوڪرياڻي نه، ’زال‘ آهي. هڪ قبر تي لکيل آهي ’سگ هاءِ عاجزه جام بجار‘ يعني”ڄام بجار جي در جي ڪُتي يا نياڻي.“ تاريخ ٻڌائي ٿي ته اها عورت هڪ ٻئي ڄام، غلام شاهه ڪوريجي کي جيڪو لسٻيلي جو ڄام هو، پرڻيل هئي. هي اهو قبائلي ڪلچر آهي جنهن ۾ وڏي کان وڏي حيثيت واري عورت کي ’سگ‘ چيو ويو. ڪيترين قبرن تي عورت جو نالو به نه لکيو ويو يا لڪايو ويو. بس! ايترو لکيو ويو ته ”فلاڻي جي ڪنيز.“ هڪ عورت جي قبر تي لکيل آهي ’معمولي‘ بنت فلاڻو. قبرن جي اڀياس مان اهي دردناڪ سماجي رويا فقط پڌرا ٿين ٿا. ڪوهستانين جي ابتڙ ترخان قبرن تي عورتن جا نالا صاف ۽ چٽا لکيا ويا آهن.

گهاڙين جي ثقافت ۾ ڪهڙن ڪهڙن قبيلن حصو ورتو؟ ڪليم چيو، ”ان جو جواب زماني ۾ ورهائجي وڃي ٿو. شروع شروع ۾ صرف ڪلمتين جو دور آهي جن اهي قبرون ٺاهيون. جڏهن مڪران کان ڪلمتين جي هجرت ٿي ۽ هو قبضا ڪندا آيا، پهريون ابتدائي قبرون انهن ئي علائقن ۾ ملن ٿيون!“ ڪليم لاشاري ’متارن جي قبرن‘ کي به ڪلمتي ٻروچن جون قبرون سمجهي ٿو. بهرحال، سندس خيال ۾، ” ٻئي دور ۾ برفت شامل ٿيا، هنن کان پوءِ جوکيا شامل ٿيا جن کان پوءِ ٻيا قبيلا کوسا، سهتا ۽ ڇُٽا به شامل ٿيا پر ان وقت تائين گهاڙين جو رواج گهٽجڻ شروع ٿي ويو هو!“