گهاڙيون: ڪوهستاني قبرون

�ون قبرون بلوچ ٽومبس (ملير) جي ابتدائي مرحلي ۾ به آهن. ان ريت اهي ’ٿلهي واريون قبرون‘ قبرن جو هڪ جدا قسم آهي ۽ اهي هيٺين سطح وارين قبرن (جهڙوڪ ڊملوٽي ۽ متارن جون قبرون) جون همعصر آهن. لاشاريءَ جو خيال آهي ته ”اها هڪ جدا قسم جي اوسر آهي جيڪا ان مرحلي کان پوءِ اڳتي وڌي نه سگهي. ان جو سبب ڪهڙو ٿي پئي سگهيو؟ اهي قبرون سهڻيون ڪونه هيون ممڪن آهي ته ان ڪري قبائلي ماڻهن ان روايت اڳتي ڪونه وڌايو!“

ڪليم جو مشاهدو چوي ٿو ته، ”گهاڙين جو ٽيون مرحلو نيم ڪلاسيڪي دور جو آهي جنهن ۾ خوبصورتيءَ طرف قدم کڄندو ته نظر اچي ٿو پر اهي مڪمل خوبصورت ٿي نه سگهيون آهن. ان مرحلي ۾ قبرن جا نمونا هيڪاندا آهن ... چوٿون مرحلو گهاڙين جي عروج جو آهي، جڏهن عظيم، اوچيون، شاندار اُڪر واريون ۽ گهڻن طبقن واريون قبرون سامهون آيون.“ نيٺ، گهاڙين جو زوال شروع ٿيو. ان زوال جا به ڪي سبب هئا. ’گهاڙين جو اڀياس‘ جو ليکڪ سنڌ ۾ ان زوال جا سبب ڳوليندي مذهبي ادارن جي مخالفت کي اهميت سان ڏسي ٿو. سندس خيال ۾ ، ”زوال جو ٻيو سبب ڪوهستان جي ڏورانهن علائقن جو شهري علائقي سان رابطي ۾ اچڻ به آهي.“ هو چوي ٿو ته، ”مغل دور جي ختم ٿيڻ سان مقامي وڏيرن، جاگيردارن ۽ سردارن کي اهميت حاصل ٿي جن کي وري پنهنجي طاقت وڌائڻ لاءِ انهن قبائلين جي مدد جي ضرورت محسوس ٿي. سو، هنن قبائلين سان پنهنجا مقامي ٺاهه ڪرڻ شروع ڪيا. انهن ۾ برفتن، ڪلمتين ۽ ڪجهه ٻين قبيلن کي اهميت هئي. ان ريت انهن مقامي معتبرن جو ٺٽي، حيدرآباد ۽ ٻين شهرن سان رابطو وڌي ويو. رابطي جي ان واڌ قبائلي سردارن جي اوليتن کي تبديل ڪري ڇڏيو.“

ڪليم لاشاري اهو به ياد ڏياري ٿو گهاڙيون ٺهرائڻ هڪ مهانگو ڪم هو جنهن ۾ قبائلي لوڪ مقابلو، ڏيکاءُ ۽ وڌيڪ کان وڌيڪ خرچ ڪري معتبري ماڻيندا هئا. ان ڪلچر ۾ موت ۽ تدفين جون غير صحتمند رسمون هيون جن جي مخالفت مذهبي ادارن ڪئي. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي جي پنهنجن ڪتابن ۾ اهڙا باب موجود آهن جن ۾ هن مهانگيون ۽ وڏيون قبرون ٺاهڻ ۽ وفات پاتل ماڻهوءَ جي ڪڍ روئڻ پٽڻ خلاف سختيءَ سان ڳالهايو. اهو مخدوم صاحب ئي هو جنهن ڪلهوڙن حاڪمن تي اثر رسوخ استعمال ڪري کين باور ڪرايو ته انهن رسمن جي خلاف هـُو به پنهنجو ڪردار ادا ڪن. ان مداخلت ۽ مهم سبب نيٺ گهاڙين جي اهيمت ۽ انهن تي خرچ گهٽجي ويو.

ان ريت اها چٽائي ٿي وڃي ٿي ته گهاڙين جو عروج ڪلهوڙن کان اڳ ۽ مغلن جي وقت ۾ هو، يعني اڪبر اعظم جو زمانو يا سورهين صديءَ جي پڇاڙي! ان وقت سنڌ ۾ رحيم خان خانان ٺٽي تي قابض ٿيو هو. نيم ڪلاسيڪل ۽ ڪلاسيڪل گهاڙين جي وچ ۾ واضح مثال مڪليءَ تي دولهه درياهه خان جي قبر آهي. ڪليم جو چوڻ آهي ته درياهه خان جو تعلق ڪوهستاني قبائل سان هو جڏهن ته اهي قبائلي لوڪ سنڌ جي سياست تي ڪافي اثر انداز هئا. ڪليم دولهه درياهه خان جي قبر کي ’خاص ڪوهستاني قبر‘ سڏي ٿو ۽ کيس ان وقت گهاڙين جي حوالي سان ڪلاسيڪل دور شروع ٿيندو نظر اچي ٿو.

ڪليم صاحب جو اڀياس قبرن تي ڪن خاص قسم جي نشانن کي جدا جدا حوالن ۾ ورهائي ٿو. ’ڪاريگرن جا نشان‘، ’جوائنٽ مارڪس‘، ’اسيمبلي مارڪس‘ وغيره. ڪاريگرن جا مخصوص نشان ڪنهن هڪ ڪاريگر يا سندس ٽولي يا ڪٽنب جي ڪاريگرن جي نشاندهي ڪن ٿا. خاندانن جا خاندان ٽولا ٺاهي هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ ڪم ڪندا هئا، ”اسان کي ڪٿي ڪٿي ڪاريگر جو تفخر جو نشان به ملي ٿو، مثال طور ڄام مريد جي چوکنڊيءَ جي ڀرسان هڪ عدد ننڍي ڇت واري عمارت آهي. اهو هڪ ڪاريگر ڪاپڙيءَ جو ’بزنس ڪائونٽر‘ هو، بلڪل ايئن جيئن ڪي انگريز واپاري پنهنجي لاءِ فخر سان لکندا هئا ته ’بادشاهه سلامت سان تعلق دار‘ يا ’منظور ٿيل‘ وغيره.“ لاشاري ٻُڌائي ٿو ته، ”اهڙا فخريه جملا اسان کي سترهين صدي جي پڇاڙي ۽ ارڙهين صديءَ جي شروع ۾ ملن ٿا مثال طور لکيل آهي ’اين دڪان مهتا ڪاپڙي بن مهتا وسند مودي جام‘ يعني ’ڄام پاران مقرر ٿيل مهتا ڪاپڙي بن مهتا وسند جو دڪان. ‘

ٻيا سڀ بحث پنهنجي جاءِ تي! لفظ ’چوکنڊي‘ يا ’چوڪنڊي‘ ڇا آهي؟ ڪليم چوي ٿو، ”’چوکنڊيون‘ اصل ۾ اهي اسٽرڪچر آهن، جيڪي ’ڇٽيون‘ آهن. گهڙيل قبرون ’گهاڙيون‘ آهن. هو لفظ ’چوکنڊي‘ جو اشتقاق ڪندي ان کي ’چار کنڊ‘ چوي ٿو يعني اهڙي اڏاوت جيڪا چئني پاسن کان کليل هجي.“ هو چوي ٿو، ”خود اهي ماڻهو جيڪي اتي دفن ٿيل آهن يا چوکنڊيون تعمير ڪرڻ جا ذميوار آهن، فقط ڇٽين وارين اڏاوتن کي ئي چوکنڊي چون ٿا.“ اڀياس انهن لفظن تي به بحث ڪري ٿو ته جيڪي عام طور تي ساڳي معنيٰ ۾ استعمال ڪيا وڃن ٿا مثال طور چوکنڊي، رانئڪ، گهاڙي، رومي وغيره. لاشاري چوي ٿو ته ”پنهنجا اندازا هڻڻ کان بهتر آهي ته اهو ڏسجي ته ڪي خاص قسم جون اڏاوتون ڪرائيندڙن پاڻ انهن اڏاوتن کي ڇا چيو آهي؟ ... هنن انهن ئي اڏاوتن تي لکي ڇڏيو آهي ته اهي ڇا آهن؟ مثال طور قبرن کي ڏنل چوديواريءَ کي هنن رانئڪ لکيو، يعني بنا ڇت واري چوديواري جنهن ۾ ڪا هڪ قبر به ٿي سگهي ٿي ته سڄي خاندان جون قبرون به ٿي سگهن ٿيون.“

ڪوهستان ۽ بلوچستان ۾ گهاڙين کي ’رومي‘ ڇو ٿا سڏين؟ آخر ان جي پويان ڪهڙو راز آهي؟ هڪ محقق جي راءِ ۾ رومي هڪ اُڀو ۽ سوڙهي منهن وارو ٿانءُ آهي، متان ان نسبت سان گهاڙين کي اهو نالو ڏنو ويو هجي يا نقش نگار ۽ هڪ مخصوص فن جي نموني کي رومي سڏيو ويو. ڪليم لاشاري ان سوال تي اڃا به بحث ڪرڻ چاهي ٿو، ”ترڪيءَ ۾ هر ماڻهو ٻارنهن مان ڪنهن نه ڪنهن هڪ قبيلي سان تعلق رکي ٿو جيڪي سڀ روايتن موجب سينٽرل ايشيا کان ترڪي ۾ آيا. ٻئي طرف هندستان ۾ جڏهن به ڪو ماڻهو ترڪيءَ مان آيو تڏهن مقامي ماڻهن هن کي ’رومي‘ سڏيو، شايد ان ڪري جو استنبول ئي بازنطينه هو ۽ بازنطينه روم جو هيڊڪوارٽر هو. بازنطيني خود رومي هئا، جڏهن سلجوقن جي حڪومت ٺهي ته انهن کي سڏيو ئي رومي سلجوڪ ويو هو“. ٽئين طرف ڪليم چوي ٿو ته ”چٽسالي ۾ اڪريل گل چٽ، نانگ، ور وڪڙ، گول وغيره کي به ترڪيءَ وارا ’رومي‘ سڏين ٿا. ان ڪري ايئن چئي سگهبو ته اهي قبرون جن تي نقش و نگار ۽ چٽسالي وغيره آهي، انهن کي ڪجهه ماڻهن رومي سڏيو.“ ڇا گهاڙين واري سلسلي ۾ ڪي قبرون اهڙيون به آهن جيڪي مسلمانن جون نه هجن يا انهن جو رخ اتر – ڏکڻ نه هجي؟ گهاڙين جي حوالي سان اهڙي ڪابه صورتحال نظر نه آئي آهي. البت سنڌ ۾ اوائلي غيرمسلم قبرون به موجود آهن جيڪي گهڻو ڪجهه سوچڻ تي مجبور ڪن ٿيون. انسان پنهنجن مُڙدن کي زمانه قديم کان دفن ڪندو آيو آهي چاهي اها سنڌو تهذيب هجي يا ان کان اڳ يا پوءِ وارو خود ٻُڌڪو دور هجي.

گهاڙين تي اڀياس لاءِ ڪنهن مقامي محقق جي ضرورت هئي ڇاڪاڻ ته ٻاهريون محقق انهن واقعن ۽ مقامي ريتن، رسمن، رواجن ۽ نفسايت کي سمجهي نه ٿي سگهيو. تحقيق لاءِ سماجي جو�