گهاڙيون: ڪوهستاني قبرون

� مان معلومات ڪٺي ڪري، سندن نسلي شجرن جي حوالي سان ڀيٽ ڪئي ۽ هنن سهڻين قبرن جي مسلسل ارتقا تي ڪارائتو بحث ڪيو. هن مختلف محقق سان به ان موضوع تي بحث مباحثا ڪيا. انهن مان هڪ شيرين نانا صاحبه به هئي. هن خاتون جو پڻ گهاڙين جي حوالي سان چڱو مطالعو، مشاهدو ۽ ڪم هو. هن قبرن جي اُڪر جون ڊرائنگون ڪاغذن تي تيار ڪيون هيون. نانا صاحبه جا وڏا به جيئن ته سينٽرل ايشيا جا هئا، ان پس منظر سبب هن به هنن قبرن کي هرزگوينيا وارين قبرن جي تسلسل ۾ پئي ڏٺو ته شايد اتان کان لڏي آيل ماڻهن پراڻي روايت سنڌ ۽ بلوچستان ۾ جاري رکي هئي.

لاشاري صاحب ترڪيءَ جي قبرن سان هن فن جي تعلق واري راءِ سان متفق نٿو لڳي. ڪن ماڻهن جو چوڻ آهي ته ”گهاڙيون اصل ۾، ترڪيءَ ۾ پٿر جي قبرن جو رواج ۽ انهن تي پَٽڪي يا ٽوپي ڏيکارڻ واري ڪلچر جو حصو آهي.“ لاشاريءَ انهن بحثن کي به نظر ۾ رکيو ۽ هنن قبرن جو وڌيڪ تفصيل سان اڀياس ڪيو. ان سلسلي ۾ هن سڀ کان پهرين مقامي گهاڙين جي نمونن، بيهڪ يا اسٽرڪچر تي نظر رکي. انهن جي ٽُڪ ۽ گهاڙ جا نمونا رڪارڊ ڪيا. ان کان پوءِ هن ڪاريگرن جي هٿ هنر جو جائزو ورتو، جنهن ۾ مختلف ڪاريگرن پنهنجا مزاج، نالا ۽ نشان ڏنا آهن، انهن کي به پاڻ ۾ ڀيٽيو ويو. اڀياس جي هڪ صورت اها هئي ته قبرن تي لکيل نالا پڙهي شخصيت جي خاطري ڪري اهو دور معلوم ڪجي ۽ ساڳي طرح ان دور جي نسبت سان گهاڙين جي اوسر کي سمجهي سگهجي.

اهي سڀ ڳالهيون ذهن ۾ رکي ڪليم لاشاري قبرون ۽ قبرستان ڳوليندو ۽ رڪارڊ ڪندو ويو، ڪٿي چار قبرون، ڪٿي وڏو مقام ... خبر پئي ته سنڌ جو دادو ضلعو، ڪراچي ڊويزن ۽ ٺٽو ضلعو ان ڏس ۾ مالامال آهن. ساڳيءَ طرح بلوچستان جي لسٻيلي ضلعي ۾ به تمام گهڻا ماڳ آهن. هن کي ايڪڙ ٻيڪڙ ماڳ خضدار ۽ گوادر ضلعن ۾ به مليا. لاڙڪاڻي ضلعي ۾ هن قسم جون گهاڙيون ڪونه آهن، البت سکر ۾’گهاڙي‘ تسلسل جون ٻه قبرون ميان آدم شاهه واري ٽڪريءَ تي موجود آهن.

’ستين جي آستان‘ يا وري ’معصوم شاهه‘ جي قبرستان واريون قبرون مختلف آهن، اهي مخصوص ترخان طرز جون تعويذن واريون قبرون آهن، جيڪي سيوهڻ ۽ مڪليءَ ۾ به موجود آهن. جيڪي مقامي گهاڙين کان ڪافي فرق رکن ٿيون. ترخان قبرن جي فن جو نمونو ۽ شڪل صورت ۽ اڏاوت مختلف هوندي آهي پر مقامي قبرن جو فني نمونو جدا آهي. ترخان ۽ مغل قبرن کي ڪليم سينٽرل ايشيا وارين قبرن جي تسلسل ۾ ڏسڻ جي گنجائش ڇڏي ٿو پر مقامي گهاڙين کي ”ڪوهستاني قبرون“ سڏي ٿو. هو چوي ٿو ته ڪوهستاني قبرن جي اوسر ڪوهستان ۾ ئي پنهنجي خاص پس منظر ۾ ٿي آهي ۽ اهي مخصوص روايتن ۽ بيهڪن تي قائم دائم رهنديون آيون آهن، جيڪي هاڻي ڏسجن ٿيون. هن جو چوڻ آهي ته ”ان ڪلچر جي واڌ ويجهه بنيادي طرح ڪوهستان ۾ ٿي پر جڏهن اهي ماڻهو سامونڊي ڪنارن طرف به وڌيا ته اتي به ساڳي روايت کي وڌايائون، ان ڪري اهي قبرون سامونڊي ڪنڌين تي ساڪري تائين ڏسڻ ۾ اچن ٿيون ... جڏهن ساڳيا ماڻهو اتر طرف ويا ته سکر تائين ساڳي ثقافت جا نشان ڇڏيائون ... انهن گهاڙين ۾ هڪ خاص قسم جي ماپ طور، ڍنگ ۽ انداز آهي پر ان جي ابتڙ ترخان قبرن ۾ ڪنهن وڏي ماپ طور يا ڍنگ کي نظر ۾ رکڻ ضروري نه سمجهيو ويو آهي. انهن تي بس هڪ وڏي سر، جنهن کي اسان تعويذ يا لوح چئون ٿا جن تي قرآني آيتون آهن يا وري ڪجهه گل چٽ هوندا آهن، اهي ئي ترخاني قبرن جون بنيادي صفتون آهن ... هوڏانهن ڪوهستاني قبرون اهڙي قسم جي مختلف حصن تي مشتمل هونديون آهن جن کي ٻن کان وٺي سترهن تائين طبقا ٿي سگهن ٿا. اهي طبقا ماپ ۾ مٿي تائين جيئن پوءِ تيئن ننڍا ٿيندا ويندا آهن. ان ريت جڏهن ڪا ڪوهستاني قبر ٿوري فاصلي کان ڏسبي ته اها هڪ سهڻي ٽڪنڊي جي شڪل ۾ نظر ايندي. اها قبر ان ٽڪندي مان ٻاهر نه ويندي. لاشاري صاحب ان بيهڪ کي ”ٻه پُور پاسو ٽڪنڊو“ چوي ٿو.

ڪليم ان تاريخي اتفاق ڏانهن به ڌيان ڇڪائي ٿو ته هي اهو ئي دور آهي جڏهن هڪ طرف سنڌ ۾ خاص قسم جون جاميٽريڪل قبرون ٺهي رهيون هيون، تڏهن يورپ ۾ ساڳيو انداز ڪلاسيڪل حوالي سان ’جاڳرتا واري دور‘ ۾ تڏهوڪن آرڪيٽيڪٽس مائيڪل اينجلو کان وٺي لوناردو دي ونسي تائين بحث هيٺ رهيو. انهن به ان توازن تي بحث ڪيو آهي ۽ ان موضوع تي ڪتاب لکيا آهن. ٻين لفظن ۾ ايئن چئجي ته لاشاريءَ جي مشاهدي موجب ”ترخان قبرون ڪنهن وڏي اڏاوتي ڪمال جو مظاهرو نٿيون ڪن پر انهن جي ڀيٽ ۾ ڪوهستاني قبرون سٺن معمارن جي هڪ خاص اڏاوتي ذهن، توازن ۽ بيهڪ جو مظاهرو ڪن ٿيون .“ ان توازن جي وضاحت ۾ ڪليم صاحب چوي ٿو ته ”ڪوهستاني قبرون جڏهن پنهنجي ثقافتي ۽ اڏاوتي عروج کي پهتيون تڏهن انهن ۾ ڏهن کان وٺي چوڏهن پندرهن طبقا رکيا ٿي ويا. انهن طبقن ۾ هڪ يا ٻه يا ٽي چئمبر به رکيا ٿي ويا. اهو ڪمال هو جيڪو پرفيڪٽ ماپ طور کان سواءِ ممڪن ڪونه هو.“

’گهاڙين جو اڀياس‘ جو مطالعو ڪرڻ کان پوءِ ڪو به شخص مختلف قبرن تي هڪ طائرانه نظر وجهڻ سان ئي ڪچو پڪو اندازو هڻي سگهندو ته ڪا خاص قبر جيڪا ويراني ۾ ڀلي ته کڻي اڪيلي بيٺي هجي سا ڪهڙي قوم، قبيلي جي ۽ ڪهڙي دور جي ٿي سگهي ٿي؟ اڀياس سان خبر پوي ٿي ته ڪوهستاني قبرن جا ڪي خاص مرحلا به آهن. انهن جو پهريون مرحلو هيٺاهين سطح جي قبرن جو آهي، ا هي تيرهين صدي عيسويءَ ۾ ٺهڻ شروع ٿيون، يعني اڄ کان ڇهه ست سئو سال اڳ، انهن قبرن ۾ ڊملوٽيءَ واري نئين پل لڳ موجود قبرون به شامل آهن ۽ نارا ٿر تي واقع اهي قبرون به جن کي ”متارن جون قبرون“ چيو وڃي ٿو. پر، متارن جي قبرن بابت ڪليم جو چوڻ آهي ته ” ڪوهستان ۾ اهڙيون قبرون تيرهين، چوڏهين ۽ پندرهين صديءَ ۾ عام جام ملن ٿيون. تاريخي اعتبار کان اهو سومرن، سمن ۽ ڀٽين جو دور آهي.“

ان کان پوءِ واري دور ۾ گهاڙين جي اوسر هڪ ٻئي ۽ اهڙي مرحلي ۾ داخل ٿئي ٿي جڏهن قبرون پنهنجو بُت ۽ قد ڪاٺ وڌائين ٿيون پر هي اهو دور آهي جڏهن قبرن اڃا پنهنجو سهڻو رنگ روپ اختيار نه ڪيو هو، يعني، انهن ۾ في الحال هڪ چئمبر جو اضافو ٿيو. ڪليم چوي ٿو ته ”اهو اضافو سينٽرل ايشيا ۾ توڻي اسان وٽ يارهين ۽ ٻارهين صديءَ کان وٺي موجود آهي ... مثال طور خزنا ۾ موجود سبڪتگين جي قبر کي ان دائري ۾ آڻي سگهجي ٿو. اوسر جي هن مرحلي ۾ قبرن جا ڪافي قسم آهن.“

ڪليم لاشاري ’گوهربان‘ ٽڪريءَ تي موجود قبرن کي ان مرحلي يا دائري ۾ نٿو ڏسي. هو انهن کي ’پليٽ فارم قبرون‘ چوي ٿو. اهي قبرون پٿر جي بلاڪن سان دڪي وانگر ٺهيل آهن. انهن ٿلهن کي ڏسندي اهو پتو نٿو پوي ته انهن ٿلهن کان مٿي قبر يا قبرن جي صورتحال ڪهڙي هئي؟ ان قسم جون قبرون گوهربان، مهير، مول ۽ ملير ندين جي سنگم وٽ آهن. اهڙيون ئي ڪجهه ساد�