گبر بند

گـبـر بـنـد

سنڌ ۽ بلوچستان ۾ پنج هزار سال پراڻو آبپاشي سرشتو

سنڌ جي ڪاڇي ۽ ڪوهستان ۾ پاڻيءَ جي کوٽ جي پورائي لاءِ ڪڏهن ڪڏهن ڪا تجويز سامهون ايندي آهي پر آبپاشيءَ جا ماهر انهن کي ’عمل ۾ نه اچڻ جوڳيون‘ تجويزون قرار ڏيئي نظر انداز ڪري ڇڏيندا آهن. گاج ڊيم، داؤ ۽ دروات ڊيم يا وري ڪارونجهر ۾ گوڙڌرو ڊيم ٺاهڻ بابت ڪافي ڀيرا سرڪاري اعلان به ٿيا پر اهي سڀ رٿائون فائيلن ۾ بند ٿينديون رهيون آهن.

حيرت جي ڳالهه آهي ته سنڌوءَ جهڙي طاقتور نديءَ تي ڪالا باغ ۽ ان کان مٿي جبلن ۾ بند ٻڌڻ جو ارادو رکندڙ ادار اهو چون ٿا ته نئه گاج، دائو ۽ دراوت تي بند ٻڌڻ ممڪن نه آهي ڇاڪاڻ ته برساتي ندين جي طاقت هر بند کي لوڙهي ڇڏيندي. اهو عذر جيڪڏهن پنج هزار سال اڳ ڏنو وڃي ها ته درست هجي ها پر هيءَ ويهين صديءَ جي پڄاڻي آهي، جنهن ۾ انجنيئرنگ ڇيهه ڪري ڇڏيا آهن.

سنڌ ۽ بلوچستان جي جابلو سلسلن ۾ چئن کان پنج هزار ورهه پراڻن گبر بندن ۽ گور بندين جو هڪ وسيع نظام نظر اچي ٿو. ڪجهه محقق ’گبربند‘، ’گوهر بند‘ ۽ ’گوبنديءَ‘ کي مختلف معنائون ڏين ٿا پر مون ڏٺو آهي ته جبل جا ماڻهو ننڍي قديم بندن کي گوربندي ۽ وڏي قديم بند کي گبربند ۽ گوهر بند سڏين ٿا، معنيٰ جي لحاظ کان انهن لفظن ۾ ڪو به فرق نه آهي، ’گور‘ يا ’گبر‘ معنيٰ ’زرتشي‘ ۽ بند يا بندي معنيٰ اها ئي آهي يعني ’بند‘. سادن اکرن ۾ ايئن چئبو ته ’مسلمانن کان اڳ جا بند‘. بندن کي زرتشي گبرن سان منسوب ڪرڻ ماڻهن جي اڻڄاڻائي آهي. اهي بند زرتشين کان گهڻو اڳ موهن جي دڙي ۽ آمريءَ جي وقتن جا آهن. اهي قديم بند ڪوهستان ۾ زراعت ۽ پاڻي ڪٺو ڪرڻ جي مقصد سان ٺاهيا ويا هئا ۽ ڪافي مقبول ۽ ڪارائتا هئا.

مون کي پهريون گبربند 1985ع ۾ محترم تاج صحرائي نُڪو بُٺي وٽ ڏيکاريو هو، جيڪو جهانگارن ۽ ڪائيءَ جي وچ ۾ آهي. منهنجي نظر مان گبربندن بابت پهريان حوالا ايڇ ٽي لئمبرڪ جي ڪتاب ’سنڌ: جنرل انٽروڊڪش‘ جي معرفت گذريا. پر هُن کان اڳ مسٽر هيوز بلر به ڪجهه بندن جو ذڪر ڪري چُڪو هو. 1985ع کان پوءِ اڄ تائين مون سنڌ ۽ بلوچستان ۾ ٻه درجن کان وڌيڪ بند ڏٺا آهن، جن مان ڪي اهڙا به آهن، جيڪي اڳ ڪڏهن به نه ڏٺا ويا هئا.

جنوري 1994ع ۾ اسان (اشتياق انصار، منير شاهه ۽ ليکڪ) کي سارونا ماٿريءَ ۾ گهمڻ جو موقعو مليو، جتي ’احمد بند‘ ۽ ’پير مناگاڙهه‘ بند موجود آهن جن جو ذڪر لئمبرڪ به ڪيو آهي. سارونا ڪراچيءَ کان اتر طرف 228 ڪلوميٽر پنڌ تي آنڌار ۽ ڇاپار جبلن جي وچ واري ماٿريءَ ۾ آهي، جنهن مان سارونا ندي لنگهي ٿي. اها ندي برسات جي مند ۾ آنڌار جبل جي اولهه، ڇاپار جبل جي اوڀر ۽ کُڏو جبل جي ڏکڻ طرف جي ڍورن جو پاڻي ميڙي، آنڌار جبل کي چيري حب نديءَ ۾ پوي ٿي. انهن ڍورن تي گبربند ٺهيل آهن جن ۾ سڀ کان پيچيدو ’احمد گبربند‘ آهي. ڀرپاسي ۾ مون جيڪي ٻيا بند ڏٺا، سي هن ريت آهن:

1- احمد بند: سارونا کان پنج ڪلوميٽر ڏکڻ ۾. 2- پير مـونا گاڙهه بند: احمد بند کان هڪ ڪلوميٽر ڏکڻ ۾، 3- مِيرڪا گبربند: سارونا جي اتر ۾ ٽي ڪلوميٽر پري، ڇاپار جي هنج ۾. 4- شَم گبر بند: ڇاپار ۽ زرو جبل جي وچ ۾ ڪارونجر نئه تي. 5- شُوري گبر بند: نئه شوري، ماڳ شوري، ڪُوڙيانگ وٽ. 6- کر ڊگار بند: موليرو ٽڪر جي پاڙ ۾.

احمد بند

احمد بند بابت لئمبرڪ لکي ٿو ته: ”اهو بند اڌ ميل ڊگهو ۽ شاندار آهي“ پر اها مڪمل تعريف نه آهي، احمد بند ڪو سادو سودو يا يڪو بند نه آهي، هيءُ بندن جو هڪ پيچيدو ڄار آهي، جنهن جو مڪمل اڀياس ڪرڻ لاءِ هفتا گهرجن. جيتوڻيڪ پيچيدي گبربند جو تفصيلي ۽ پڪو خاڪو هوائي تصوير سان ئي ٺاهي سگهجي ٿو، پر زمين تي هن بند جي بيهڪ تي هڪ نظر وجهي سگهجي ٿي. بند ڪجهه هن ريت آهي:

احمد بند ۾ استعمال ٿيل پٿر X 1.00 3.25 X 1.50 فٽ جا آهن، بند جي اوساريءَ جي ويڪر 3.50 فٽ ۽ اوچائي 6.50 فٽ آهي. پوئين پاسي مٽي ۽ بجريءَ جو ڀراءُ اٿس. ان بند جي اوچائي گهٽ وڌ ٿيندي رهي ٿي پر ان کي سراسر اوچائي سمجهڻ گهرجي. هي بند هڪ يا يڪو نه آهي. بند جون ڪي ديواريون اتر ڏکڻ، ڪي اوڀر اولهه ۽ ڪي ٻين رخن ۾، يا وري وروڪڙ به آهن. اهي ديواريون هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن، پر ڪن هنڌن تي اهي بظاهر هڪ ٻئي کان لاتعلق آهن. احمد بند هتان جي ڪيئي چورس ڪلوميٽرن جي علائقي ۾ ٽڪرين تان لهندڙ برساتي پاڻيءَ کي چڱي طرح گهيري ڪافي زمين سيراب ڪندو هوندو.

احمد بند سان لڳو لڳ هڪ ٽڪريءَ تي، جيڪا پير موناگاڙهه جي درگاهه جي ڀر ۾ آهي، موهن جي دڙي ۽ آمريءَ سان لاڳاپيل آباديءَ جا نشان موجود آهن. ٽڪريءَ تي پکڙيل ٺڪراٽي ۾ ٿانوَ، زيور، مڻيا ۽ عام استعمال جون ٻيون شيون موجود آهن. جاين جا بنياد پٿر جا آهن ۽ ڪمرا چورس يا مستطيل آهن. احمد گبر بند جو هڪ چورس ڪلوميٽر حصو سارونا ماٿريءَ ۾ ڇاپار جبل جي ڪڇ ۾ نسبتاً هموار لاهين تي ٺاهيو ويو آهي. بندن جو هي نظام برساتي پاڻين کي نئه سارونا ۾ پوڻ کان جهلي ٿو.