ڪل يُگ

چؤطرف ڪلو ڪال آهي. هر شيءِ بندوق جي نوڪ تي آهي، هر شيءِ بٽڻ دٻائڻ سان هوام ۾ تحليل ٿي سگهي ٿي. ايئن ڄڻ ان جو وجود هو ئي ڪو نه. گڏيل قومن پاران جاري ڪيل امن امان جي صورتحال بابت انگ اکر پڙهي پٺيءَ جي ڪنڊي مان ٿڌي لهر ڊوڙي وڃي ٿي. ”هڪ ماڻهوءَ مٿان ٽي ٽن بارود!“

جن مفادن گڏيل قومن جون رپورٽون نه پڙهيون آهن، يا پڙهڻ نٿا گهرن يا ڪن لاٽار ڪن ٿا سي فقط ڪراچيءَ جي تازي صورتحال تي ڳڻتيءَ جو اظهار ڪن ٿا. ٻه وکون ڳڻتيءَ جو اظهار ڪن ٿا. ٻه وکون اڳتي وڌيا ته خانه پورِءَ لاءِ ٻرندڙ سنڌ جي مجموعي صورتحال تي مٿاڇرو بيان جاري ڪريو ڇڏين. بيروت، جوهانسبرگ، چٽگانگ جون پهاڙيون، فلپائين جا ٻيلا، آئرلينڊ، سنتياگو، نار جون جنگي سرحدون ۽ ڌرتي جا ٻيا لا تعداد لاوو اوڳاڇيندڙ حصا به انسان ٻاري رهيا آهن. چو طرف ڪلوڪال آهي. هر شيءِ بندوق جي نوڪ تي آهي ۽ ٽريگر تي آڱر رکي آهي. اشاري سان ڪلاشنڪوف جو ٽريگر دٻجي ٿو پر انهن مار واري ميزائيل جو بٽڻ آن ٿئي ٿو ۽ زندگي مرڻ کان اڳ آخري ڀيرو ڦٿڪي ٿي. شايد ايئن ئي هڪ ڏينهن گرم رت ۽ متحرڪ زندگي جوهري ٿڌ جي بي انت موت واري ٿڌي سوڙ ۾ بي مست ٿي ڄمي ويندي ۽ نيٺ پنڊ پاهڻ ٿي ويندي.

ماڻهو نه وڙهندا آهن، مفاد وڙهندا آهن. ماڻهو رڳو مرندا آهن، آهون ڪندا آهن، ڦٽجندا آهن، نيون قبرون ٺهنديون آهن، عمارتن جي ڍبررن ۾ دٻجندا آهن، ٻوساٽبا آهن، باهين ۾ جيئري جلندا آهن ۽ مفاد وڙهندا رهندا آهن..... ويڙهه جاري رهندي آهي. ويڙهه جنهن ۾ سڀ ڪجهه جائز ڪيو ويو آهي. سيد معصوم علي جو قتل ۽ سندس معصوم نياڻين سان بربريت به جائز ڪئي وئي آهي. معصوم ٻارن کي باهه ۾ جيئرو اڇلائڻ به جائز. ڪرفيوءَ دوران گهٽي ۾ ڊوڙندڙ ٻار کي بچائڻ لاءِ ڊنل ماءُ کي گولي هڻڻ به جائز. منشيات جو وڪرو به جائز، سڀ ڪجهه جائز.

چؤطرف ڪلوڪال آهي. انساني قدر مري ويا. بندوق جي نوڪ مان پهرين گولي امن جي ڇاتيءَ ۾ گهڙي، ٻيءَ انساني قدرن جي پيشانيءَ ۾ ٽنگ ٺاهيو ۽ ٽيئن کانپوءِ هر گولي انسان جي دل ۾ لهي رهي آهي.

اڳئين دور ۾ هڪ شيءِ جو نالو ”ياد“ هو. انهي ڪٽنب جا ٻيا ڀاتي ماڻهپو، اخلاق، خدمت، بي غرضي ۽ ڪجهه اهڙا ئي ٻيا ڪردار هئا. خبر ناهي ته امن ڪيمپ جا اهي مرڪزي ڪردار ڪهڙي بيگار ڪئيمپ، مهاجر ڪيمپ، جنگي قيدي ڪيمپ يا ٽارچر ڪئمپ ۾ رکيا ويا آهن يا شايد اهي گهر جي ڊٺل عمارت هيٺ دٻجڻ کانپوءِ ڪنهن اسپتال ۾ داخل آهن.

مها پوراڻ ۾ کليل آهي ته شري نارد منيءَ کي به اهڙا ڪردار نظر آيا هئا، چوي ٿو:

”مان ڪلجڳ جا ڪلور ڏسندو جمنا نديءَ جي ڪناري تي پهتس. اتي مون هڪ سندريءَ کي اداس ڏٺو هن جي پاسي ۾ ٻه پيرسن زمين تي ليٽيا اڀا ساهه کڻي رهيا هئا. ان نوجوان استريءَ انهن پيرسنن کي هوش ۾ آڻڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي. مان اوڏانهن ويس ته ان عورت چيو؛ منهنجو نالو پڳتي ديوي آهي هيءُ گيان ۽ وائراڳ نالي منهنجا ٻه پٽ آهن. وقت جي پرڀاءَ سبب هو پيرسن ٿي ويا آهن. هيءُ ٻيون ديويون گنگا ۽ جمنا نديون آهن. مان دراوڙ ديش ۾ جنم وڍي ڪرناٽڪ ديش ۾ وڏي ٿيس، مهاراشٽر ۾ ڪن هنڌن منهنجي چڱي عزت ٿي پر گجرات ۾ اچي مان پيرسن ٿي ويس. اتي ظالمن منهنجو انگ انگ جدا ڪري ڇڏيو. هاڻي بندرا بن آئي آهيان ته وري جوان ٿي پئي. آهيان پر منهنجا ٻئي پٽ اڃا به ساڳي حالت ۾ آهن. هئڻ ته ايئن گهرجي ته ماءُ ٻڍي ۽ پٽ جوان هجن پر هتي ابتي ڳالهه آهي.“ ڪل پڳ جو هيءُ مونجهارو ڇو هو؟ ڀڳتي ديويءَ کي به ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي هئي. ڪل پڳ ۾ جيڪي ٿئي سو گهٽ آهي ۽ جيڪي ٿئي ان تي ويساهه ڪري سگهجي ٿو.

نارد منيءَ سوچ ويچار بعد ڀڳتي ديويءَ کي چيو، ”ديوي! هن وقت چؤطرف ڪلوڪال آهي. ظالمن جي ساري سر آهي. ڪو نه گيان ۽ وائراڳ جي پرواهه نٿو ڪري. انهي ڪري تنهنجا ٻئي پٽ بيهوش پيا آهن. بندرا بن ۾ اچي تون جوان ٿي پئي آهي پر تنهنجن پٽن جو هتي ڪو به قدر ڪونهي. ها! سندن جت کي آنند ضرور مليو آهي جو ننڍا کڙا نظر پيا اچن.“

ڪل يگ ڇو آهي؟ ان کي موت ڇو نٿو اچي؟ جو جواب نارد مني وٽ هيءُ آهي ته ڪل يگ تي رحم ڪري ان ڪري کيس موت نه ڏنو ويو جو ان ۾ ڪجهه خوبيون آهن. ڪهڙيون خوبيون؟ هڪ خوبي اها ته ٻين بگن ۾ ماڻهوءَ کي جيڪي ڪجهه تپسيا، يوگا ۽ سماڌيءَ سان به نٿي مليو سو (هري) ڪل يگ ۾ ڪيرتن سان ملي ٿو. نارد مني چوي ٿو، هن وقت ”زمين ته ساڳي آهي پر ان جو سڄو هنوار بيسود ٿي ويو آهي. برهمڻ پنڊت، ساڌو سڀ نيچ رکاءَ وارا يا بي فيض ٿي ويا آهن. هنن ڌرم ڇڏي اڌرم جي راهه ورتي آهي تيرٿن ۽ اسٿانن ۾ فقط پاکنڊ وڃي رهيو آهي. سنسنگ مفاد پرستن جي حوالي ٿي ويو آهي. انهيءَ ڪري جپ، تپسيا تيرٿ وغيره مان سڀ گڻ ناس ٿي ويا آهن. اهو سڀ هن يگ جو سڀاءُ آهي.“

نيٺ نارد منيءَ گيان ۽ وائراڳ جي ڪنن وٽ ويدانت ۽ گيتا جو پاٺ ڪرايو ته اهي سامت ۾ آيا.

پر هاڻي ته نارد مني کي زمانا لنگهي ويا ۽ ڪل يگ پنهنجين انتهائن تي بيٺو آهي. پيار، پوڄا، علم، انصاف ۽ ٻين اعليٰ انساني قدرن جي حالت ڀڳتي ديوي جي پٽن کان وڌيڪ خراب آهي. هاڻ ته مٿن گيتا جو پاٺ، توريت ۽ انجيل جو ورد ۽ قرآن شريف جي تلاوت به اثر نٿي ڪري. هاڻ ته فقط بندوق جي نوڪ آهي جيڪا اشاري سان ماڻهوءَ جا هٿ کڻائي کيس ڀت ڏانهن منهن ڪرائي بيهاري ٿي. ماڻهن جا ساهه ڀڳتي ديويءَ جي پٽن جي جسمن وانگر سڪي ڪاٺ ٿي ويا آهن.

هر شيءِ بندوق جي نوڪ تي آهي. دل ۾ لهندڙ هر گوليءَ سان رت جي ڪ وڌيڪ ٺينڍي اٿي ٿي. هن ڀيري گيان ۽ ويراڳ به انهيءَ قيد خاني ۾ آهن جتي سندس ڪٽنب جا ٻيا ڀاتي اخلاق، خدمت، ماڻهپو ۽ بي غرضي پيا آهن سندس پيشانين تي به ٽنگ آهن پر اها مئا ناهن. بس بي ست پيا آهن، گيان ۽ ويراڳ کان وڌيڪ تشويشناڪ حالت ۾.

ڪل يگ جو اسلامي ترجمو چوڏهين صدي آهي، جيڪا پندرنهن صديءَ ۾ به جاري آهي. جنهن ۾ قيامت جون سموريون نشانيون اچي سهڙيون آهن. قيامت يا ته هلي رهي آهي يا ان جي اچڻ کان اڳ واري صورتحال آهي. فقير جي زاتي لغت ۾ قيامت جو سولي زبان ۾ ترجمو ”جوهري جنگ“ لکيل آهي. پر چون ٿا ته ان قيامت کان اڳ امن جو ڪو نه ڪو طاقتور رکوالو ضرور اچڻو آهي. جيڪو هڪ وار بديءَ جي قوتن کي ناس ڪري پنهنجو راڄ قائم ڪندو. عيسائي حضرت عيسيٰ جي واپسيءَ ۾ يقين رکن ٿا. مسلمان امام مهديءَ جي انتظار ۾ آهن ۽ هندو آخري اوتار جي اوسيئڙي ۾ آهن. جنهن جي راڄ کانپوءِ انساني ڀلائيءَ جي ڪا اهڙي فتح ٿيندي جنهن کانپوءِ اعليٰ انساني قدرن ۽ امنگن جي ناڪاميءَ جو امڪان گهٽ آهي. جنهن کانپوءِ قيامت ٽري ويندي.

(هيءَ سين خميس 26 مئي 1988ع، هلال پاڪستان ڪراچي)