ڪـي عـلامـتـون ۽ مـذھـبي نـشـان

�جھه ھن ريت لکيل آھن: عبداللھ ڇُٽو، ولي محمد، مھير چنه، امير جان، عبداللھ چانڊيو، اسماعيل، محمد حسن ۽ حسين. ڪن ھمراھن اھڙا غلط نالا لکيا آھن جو پڙھجن ئي نٿا.

جنگ: ھي رڳو شڪار جو ماڳ نه رھيو آھي پر ھن نئه ۾ جنگي منظر به موجود آھن. ھن کان اڳ ڪنهن پٿر تي دُوبدو تلوار بازيءَ جو منظر ھو. ممڪن آھي ته اھا محض راند ھجي. پر ھاڻي آئون جنهن ڇپ آڏو ھئس ، ان ۾ حمله آورن جي ھٿن ۾ تلوارون آھن، جن سان پيادا سپاھي ڀالن ۽ تلوارن سان مقابلو ڪري رھيا آھن. انهن کي چيلھه سان به تلوار ۽ ڍال ٻڌل آھي. گھوڙيسوار گھوڙن تي بيٺل حالت ۾ آھن.
ٻن، ٽن، چئن ڇپن تي موجود منظرن ۾ ڀالا بردار يا تلوار بردار گھوڙيسوارن جي مدِ مقابل به تلوار ۽ ڀالا بردار گھوڙيسوار آھن.

قـديـم اوزار ۽ ٺـڪـريـون
ڪيھر شاھه جي ڪُونڊي ۽ ڀر پاسي ۾ ڇپن تي نقاشيءَ جي فوٽو گرافي ڪري اسان موٽ کاڌي. ھڪ ھنڌ ٺڪريون پکڙيل ڏسي اسان بيھجي وياسون. ھتي تاريخ کان آڳاٽيون ۽ تاريخي دور جون ٺڪريون موجود ھيون.

ڪجھه وڌيڪ ڦلھورڻ سان ھتان پٿر جا گھڙيل اوزار به لڀجي ويا. جيتوڻيڪ اھي ڳارِي يا چقمق پٿر جا نه ھئا، پر اوزار ضرور ھئا، پنجن کان اَٺن سينٽي ميٽرن جي ڊيگھه جي انهن اوزارن سان سنهي ٿلھي شئي وڍڻ يا کُرچڻ جو ڪم وٺي پيو سگھجي. شانهر ۾ اسان جو ڪم مڪمل ٿيو.
ٺڪرين ۽ اوزارن جا فوٽو ڪڍي اسان موٽ کاڌي. محمد خان روانگيءَ لاءِ اُٺ تيار ڪرائي چڪو ھو. فقط چانهه بسڪوٽ ۽ ھلڪي ناشتي جي انتظار ۾ ھو. صبح کان ھيءَ وٺ وٺان ڪجھه گھٽ نه ھئي، ٿڌو پھر نڪري ويو ھو ۽ سج جوش طرف مائل ھو. بُک جاڳي پئي ھئي. نوابزادو محمد خان بُک جو بندوبست ڪري ويٺو ھو، فقط اسان جي پھچڻ جي دير ھئي. ھن کي اڳتي سفر جو ڪافي اونو ھو پر ڪنهن به قسم جي تڪڙ جو مظاھرو نه ٿي ڪيائين. سندس انتظام ھڪدم پرفيڪٽ ھئا. اسان کي پنهنجو ڪم ڪرڻ جو پورو پورو وقت پئي ڏنائين. پنهنجن انتظامن ۽ ذھن ۾ رکيل شيڊول کي به ذھن ۾ رکندو ٿي آيو.
”ڪالھوڪو سفر سخت ھو، اڄ ان کان به ڏکيو آھي،‟ محمد خان اسان کي اڳواٽ ذھني طور تيار پئي ڪيو، ”ڪالھوڪيون بُٺيون ننڍيون ھيون ۽ نئه جو ترو ھو، اڄ پاڻ شانهر ۽ ڪيھرجي کي ڳنڍيندڙ لَڪ چڙھنداسون ۽ پوءِ ھن ڀر لھنداسون ... چڙھندي ۾ ڪٿي اُٺن تي ته ڪڏھن پنڌ ھلبو ... باقي! ٻئي ڀر ٿي سگھي ٿو ته اُٺن تي سواري خطرناڪ ٿئي، وري به ڏسنداسون!‟
”ھاڻي ھلجي؟‟ محمد خان رسمي طور ھلڻ لاءِ چيو.
”ماشاءَ اللھ!‟ بُخاري صاحب چيو ۽ سڀ اُٿي بيٺا، ھمراھن رھيل سامان اُٺن تي رکيو. ۽ اُٺ ويھاريا ،”صاحب ! اچو.‟

ڪُـونـڊي کان اڳـتـي
اڳتي سفر شروع ٿيو. ڪُونڊي کان نڪري ٻاھر ٿياسون ته نئه وري وڪڙ کاڌو، ھاڻي اولھه طرف سِڌ ۾ کيرٿر جون چوٽيون ۽ اھو حصو ھو، جنهن کي مقامي ماڻھو ”ڪارو‟ ٿا چون. ’ڪاري‛ جبل کان اورتي جبلن جو ڪجھه ننڍو سلسلو ھو، جنهن کي نئه شانهر ان ھنڌان ٻن حصن ۾ ورھائي ڇڏيو ھو. اُتر واري حصي کي ’پينئرو‛ ٿي سڏيائون، جيڪو سيتا ڏاٺ کان اولھه طرف آھي. ڏکڻ واري سلسلي کي شيدي جبل ٿي چيائون. اسان کي ڏکڻ واري جبل جو اوچو بٺ ٽپي ٻئي پاسي وڃڻو ھو.
”انهن ٻنهي جبلن جا نالا ڪجھه عجيب نه آھن؟‟ آئون ڀُڻڪيس.
”آھن ته سھي!‟ محمد خان چيو.
قافلو شانهر جو ترو ڏيئي اڳتي وڌيو ته واٽ تي پٿري نقشن جو سلسلو گڏوگڏ ھلندو نظر آيو. وقت ۽ فاصلن کي نظر ۾ رکي مون انهن چٽن جا فوٽو اُٺ تان ويٺي ويٺي ڪڍي ٿي ورتا. ڪنهن ڪنهن مھل لھڻو به پئجي ٿي ويو، جنهن سان قافلي جي رفتار گھٽجي ٿي وئي. مون کي ڏاڍي شدت سان احساس ٿيو ته چِٽن جو سلسلو ايترو محدود نه آھي جو ھڪ ئي سفر ۾ ۽ ھڪ ئي واٽ سان ھلندي، انهن کي ڪيميرا ۾ محفوظ ڪري وٺجي ۽ انهن جا ڪوآرڊينيٽس به وٺجن. اسان ته فقط اھي چِٽ پئي ڏٺا، جيڪي اسان جي واٽ ۾ پئي آيا، انهن مان به فقط اھي، جن تي اسان جي نظر ٿي پئي. گھڻو ممڪن ھو ته جيڪڏھن اسان سڌا پينئري ۽ شيدي جبل جي وچ واري واٽ وٺون ھا ته اتي به ڪجھه نه ڪجھه موجود ھجي ھا، يا انهن واٽن تي به ڪي چٽ ٿي سگھن ٿا، جيڪي ھِتان نئه مزاراڻي ۽ نئه سيتا طرف وڃن ٿا. واٽ ۾ ڪن ڍورن ۽ ڍورين ۾ ، جتي جتي ننڍا وڏا چشما ۽ وارياسن پٿرن جون ڇپون آھن ، اتي به ڪي چٽ ٿي سگھن ٿا، بلڪه مون کي پڪ آھي ته ھوندا.

شــيـدي جـبـل کـان اڳــتــي
شيدي ۽ پينئرو جبل جا نالا واقعي عجيب ھئا! انهن لفظن جي نيٺ، ڪا ته معنيٰ ھوندي؟ جبل جي ماڻھن کي به ڪا ڳالھه سجھي نه آئي. البت، منهنجو رولاڪ ذھن ڪنهن بيچين روح وانگر الائي ڪٿان جو ڪيڏانهن نڪري ويو. ڇا ھي لفظ ’شيدي‛ اصل ۾ ’شُـڌِي‛ ٿي نه ٿو سگھي؟ شُڌ يا شُـڌي معنيٰ ’پاڪ‛، ’صاف‛، ’پاڪائيءَ وارو‘ ’سچو‘. ھن علائقي مان ھن مھل تائين لڌل اڪثر نشانيون ۽ مذھبي علامتون ، ھتي ماضي ۾ ٻُڌ مت ۽ جوڳ پنٿن کي ثابت ڪن ٿيون ، ۽ ان ۾ ڪوبه شڪ نه ٿو رھي ته ھي علائقو (جيڪو قديم ٻڌيه جي حدن اندر آھي)، ڪافي اھم مذھبي مرڪز ھو. ممڪن آھي ته نئه شانهر ۽ نئه ڪيھرجي کان سواءِ خود ’شيدي‛ (شُـڌي؟) جبل ۾ ڪي ٻيا به وڏا تيرٿ ھجن! ۽ انهن سبب ھي علائقو پاڪائي ۽ شُـڌيءَ وارو قرار ڏنل ھجي. ۽ پوءِ، اھو ئي لفظ ھن علائقي جي جبل تي پئجي ويو ھجي، ۽ ھاڻي، رنگ جو اڇو اُجرو ھئڻ جي باوجو ھروڀرو به ’شيدي‛ پيو سڏجي!
شيديءَ تي ’شُـڌي‛ ھجڻ جي شڪ جو ھڪ سبب اھو به آھي ته قديم سنڌ تي ٻن وڏن تپسوين جو ڪافي اثر رھيو آھي، يعني: اُجين جو سنياسي شھزادو يوگي راج ڀَـرتـري ھَـري ۽ گـُرو گورک ناٿ. ھي ٻئي مھاپُرش ٽين ۽ چوٿين صديءَ ۾ موجود سمجھيا وڃن ٿا. ھندو لوڪ ته اڄ به قلندر شھباز کي ڀـرتـري ھـري ئي سمجھن ٿا ۽ سيوھڻ کي ڀـرتـري ھـريءَ سان منسوب سمجھن ٿا. گورک ناٿ ڀرتريءَ ھريءَ جو گُـرو ھو، ۽ ڀرتري ھري پاڻ به سنسڪرت ٻوليءَ جو وڏو عالم، سياستڪار، تپسوي، ۽ شـِو پنٿ جو جوڳي ھو. ھندستان ۾ جوڳ کي مقبول عام ڪرڻ ۾ جيترو ڪم گورک ناٿ ڪيو آھي، اوترو شايد ئي ڪنهن ٻئي درويش ڪيو ھجي! گورکناٿ پاڻ به شِـو پنٿي ھو. ڪي ھندو لوڪ ته ان حد تائين وڃن ٿا جو سندن خيال ۾ شِو، وِشنو ۽ برھما ٽيئي گورکناٿ جا پھريان چيلا ھئا! يا وري ايئن ته شِو کي يوڳ جو نظريو گورک ناٿ جي گُرو شري مَڇندر ناٿ ڏنو. ٿورن لفظن ۾، ايئن چئي سگھجي ٿو ته ’جوڳ ۽ تپسيا جي ذريعي شڪتيون ۽ روحاني ترقي يا انتھا تائين پھچڻ جو نظريو گھڻي کان گھڻو گورک ناٿ ئي پيش ڪيو يا وڌ ۾ وڌ مقبول ڪرايو.‛ ان پنٿ جي جوڳين کي ’ڪَن پَٽ، ڪَن چِير ۽ ڪن ڦاڙ‛ جوڳي چيو ويندو آھي، جيڪي ڪنن ۾ والا به پائيندا آھن. گيڙو ڪپڙن جو رواج به گورک ناٿ پنٿ مان پيو، جنهن کي عقيدي موجب شِو مھاديو پاڻ اھو رنگ پائڻ لاءِ چيو. پاڻ کي جوڳي سڏائيندڙ ماڻھو اڄ به اھو رنگ پائيندا آھن. ايئن ٿو محسوس ٿئي ته گورک پنٿ جي انهن ڊگھين ۽ سخت تپيائن سبب ئي ’گورک ڌنڌو‛ ھڪ مشڪل ۽ اڻکٽ ڪم جو اصطلاح ب