ڪـي عـلامـتـون ۽ مـذھـبي نـشـان

----kher thar chitsali2024_07_16_19_19_files-- --
ڪـي عـلامـتـون ۽ مـذھـبي نـشـان
سومر، 15 مارچ 2004
جبل جي سفر جو ھڪ اصول اھو به آھي ته رات جو کڻي ڪيڏي مھل به سمھجي، جاڳڻو فجر جو ئي پوندو آھي. مون روشنيءَ جي پھرئين ڪرڻي کان گھڻو اڳ بسترو ڇڏي ڏنو. رات جي ضرورت جو سامان ويڙھي، وڏي ٿيلھي ۾ وجھي، اُٺ وارن لاءِ رکي ڇڏيو ۽ پنهنجيون ڪيميرائون ۽ ٻيو ضروري سامان نئين ڏينهن لاءِ تيار ڪري واسڻيءَ ۾ وجھي، چيلھه سان ٻَڌي ڇڏيو.
جيئن ئي ماحول ۾ ھلڪي روشني ٿي بُخاري صاحب ۽ آئون ڇِپن سان دعا سلام ۽ چِٽن سان ”حال احوال‟ ۾ مصروف ٿي وياسون. سڀ کان اڳ جنهن ڇپ سان ملاقات ٿي، ان تي ساڳيو لاڙِي سڱن ۽ تمام اُڀريل ڪونهٽ وارو ڍڳو چِٽيل ھو. ھي گَھِرو ۽ خوبصورت چِٽ ھو. ڪُونڊي وٽ ھي ٽيون ڏاند ڏسي پڪ ٿي ته اڳوڻن ڏاندن جي چٽسالي ڪو اتفاقي واقعو ڪونه ھو، پر ھتي ماضيءَ ۾ ڏاند کي ڪافي اھميت حاصل ھئي، شايد ان وقت به جڏھن، اھو اڃا پالتو ڪونه ٿيو ھو. اھم ڳالھه اھا ھئي ته اھي ٽيئي نَرَ ھئا، يعني انهن جي نقاشي مالوَندي وندر يا سرگرمي ڪونه ھئي.
تير ڪمان ۽ چِٽو شينهن: ھڪ وڏي ڇِپ جي ھڪ ڪُنڊ تي ھن علائقي ۾ غالباً سڀ کان قديم ترين نقش اھو ئي آھي، جنهن ۾ ’ڪاٺي نما‛ ماڻھو ھڪ چِيٽي (شينهن) تي ڪمان سان تير ڇوڙي رھيو آھي. چِٽو شينهن ھڪ ڏاند تي حملو ڪري رھيو آھي ۽ ان ڏاند جي آڏو ھڪ ٻيو شخص بھادريءَ سان بيٺو آھي، ھن منظر ۾ ايڪشن ضرور آھي پر حرڪت جو احساس گھٽ آھي. نظارو، پٿر ۾ گَـھرو اُڪريل آھي. اھڙيون اُڪرون پاڪستان جي اُترين علائقن ۾ پٿر جي زماني سان لاڳاپيل ڏٺيون ويون آھن. انسان ڪاٺڙي نما آهن، شينهن ڀراءَ وار اڪر (silhouette) ۾ آهي، ۽ ڍڳو ٻه ليڪي اڪر ۾ آهي. يعني، اڪر جا ٻئي ٽيئي طريقا هڪ ئي وقت ۾ رائج هئا.
ھڪ ڇپ تي اُڀن ۽ وَنگ دار سڱن وارا سرھه چِٽيل ھئا. ٻي ڇِپ تي تمام ساديون انساني شڪليون ھيون، بلڪل صليب نما، ھڪ ڊگھي اُڀي ۽ ھڪ پاسيري ليڪ! پاسيري ليڪ جي ڇيڙن وٽان ٻانهن کي ٺونٺين جي شڪل ڏيئي، ھيٺ موڙيو ويو ھو. انهن شڪلين کي ’چِٽن واري ڀَرِ‛ تي موجود انساني شڪلين سان ڀيٽي سگھجي ٿو. انهن سادين انساني شڪلين ۽ انهن جي ڀر ۾ ٺھيل ھڪ سرھه جو نمونو نئه سيتا ۾ ڪاري
لَڪيءَ وٽ ٿيل اُڪر سان مشابهه آھي.
ھڪ ڇِپ تي ھڪ ڪُتي نما چِٽو پنهنجي ٻَٺَ سان کيڏي ڪُڏي رھيو آھي، جڏھن ته ھڪ شڪاري انهن جي پويان ڪو ھٿيار تاڻي بيٺو آھي. ھڪ ڇپ جي ھيٺئين حصي ۾ ٻن ٿوھن وارو اُٺ آھي. ساڳي ڇپ تي تلوار بردار ماڻھو پاڻ ۾ تلوار بازي ڪندا نظر ٿا اچن. باقي ڪينواس تي غلط سلط جانور آھن.
ھڪ ڇپ تي اسٽوپا جو سادو نمونو اُڪريل آھي، پَٽڪي وانگر گولائيءَ ۾ مٿي اُڀريل ٽوپ! ھڪ ڇپ تي بي ڊولي پر سادي مرداني صورت آھي، جنهن ۾ خاڪو ته موجود آھي پر چھرو واضح نه ٿو ٿئي، نه ٻانهن ۾ ھٿ آھن ۽ نه ڄنگھن سان پير. سڀ انساني اُڪرون ايئن ئي آھن پر ھن تصوير ۾ وضاحت لاءِ مرداني وصف موجود آھي. ڪن ٻين تصويرن ۾ اھا وصف زمين تائين آھي، جنهن ڪري انهن تي لنگم کان وڌيڪ لنگوٽ جو گمان ٿئي ٿو.
ھاڻي آئون ھڪ اھڙي چِٽ آڏو بيٺو ھئس جنهن تي ٻَڪر جو گمان پيو ٿئي. ان جا سڱ نه گَڊ وانگر ھيٺ وڪڙ کائيندڙ ھئا ۽ نه وري سرھه وانگر مٿي ۽ پوئتي جُھڪيل، ھن جانور جا سڱ پوئتي ڪماني دار وڪڙ کائي وري مٿي مَروٽجي ٿي ويا. ان جانور جون نَر يا مادي وصفون به واضح ڪونه ھيون، پر ھي ھڪ خوبصورت چِٽ ھو.
ڦيٿو: ھڪ ڪينواس تي ڦيٿو اُڪريل آھي. ھن ناھموار ۽ جابلو علائقي ۾ ڦيٿي جو ڪھڙو ڪم؟ پر ھتي ڦيٿو اُڪريو پيو آھي، جنهن کي اَٺ عدد اَرا آھن. مُھن جي دڙي مان لڌل ڪن مُھرن تي اُڪريل ڦيٿي جا پڻ ايترا ئي اَرا آھن. پر، ڇا ان بنياد تي ھن اُڪر کي سنڌو تھذيب سان جوڙڻ مناسب ٿيندو؟ ڦيٿو ٻڌ مت ۾ بنيادي علامت آھي. ڇايقينَا هيءُ ٻُڌ مت جي اَٺ عدد اصولن وارو ’ڌرم چڪر‘ آهي! جيئن ته هتي اسٽوپائن جا نقش به موجود آهن انڪري هن ڦيٿي کي ڌرم چڪر قرار ڏيڻ مناسب آهي.
گول نشان: ان ئي ڦيٿي جي ويجھو ھڪ ڇِپَ تي ھڪ گول جو نشان چِٽيل ھو، جنهن جي وچ ۾ انگريزي اکر ‘U’ ڪجھه اھڙي طرح اُڪريل ھو جو ان مان اندرئين ۽ ٻاھرئين طرف ڪُل ملائي پنج ڇھه شاخون ٿي نڪتيون. ھي ڪو ڌارمڪ يا تعويذي نشان ھو.
قديم ٻولي: ٻن پٿرن تي اُڪريل تصويرن جي ھيٺان ڪي اِنگڙ وِنگڙ نشان آھن، جن تي گمان ٿئي ٿو ته اھي خروشتي يا برھمي نموني جا اکر آھن. انهن مختصر تحريرن ۾ خدا ڄاڻي ڇا لکيل آھي!؟ في الحال آئون ڪنهن به ماھر کان پڙھائي نه سگھيو آھيان.
ڀالو ۽ تلوار: ان ئي ڪينواس تي شڪار جا ڪافي منظر آھن. شڪارين جي ھٿن ۾ غير واضح قسم جا ھٿيار آھن. انهن ھٿيارن بابت ھڪ گمان اھو آھي ته اھا جامڪي بندوق آھي. جامڪيءَ جو ڪنداق برابر وڪڙدار ۽ وڏو ٿيندو آھي پر ان حد تائين نه جيترو ھنن نقاشين ۾ ڏيکاريل آھي. ٻيو گمان ھي آھي ته اھي ٻه ھٿيار آھن: تلوار ۽ ڀالو. ٽيون امڪان آھي ته اھي تير ڪمان آھن جن ۾ ڪمان کي غلط رُخ ۾ نقش ڪرڻ ڪجھه غير معمولي ھو. آئون سمجھان ٿو ته اھي ٻه ھٿيار آھن، تلوار جيڪا مياڻ سان ٻڌل آھي ۽ جيڪا جانورن سان ويڙھه مھل ڪارائتي نه آھي. ٻيو ھٿيار ڀالو آھي، جنهن جو رُخ جانورن ڏانهن آھي، جيڪو فاصلي کان جانورن کي زخمي ڪري سگھي ٿو. ڪن تصويرن ۾ ته تلوار آھي ئي ڪونه، ۽ شڪاريءَ وٽ فقط ڀالو آھي. جيڪڏھن اھا جامڪي ھجي ھا ته پوءِ اھا اڌوري نه ٺاھي وڃي ھا.
ڪُتي نما چِٽو: ھن جانور کي’ ڪُتي نما‛ ان ڪري ٿو چئجي جو ان جي شڪل صورت ڪُتي جھڙي آھي. چِٽو leopard ٻليءَ جي ڪُٽنب جو جانور آھي. ھتي چِٽيل جانور جا ڪَن وڏا ۽ اُڀا، دوناڙ ڪُتي جھڙو ڊگھو، جسم سنهو، ۽ پُڇ وڪڙ کاڌل آھي، پر اھو جنهن طرح شڪار تي جھٽُ ھڻندي ڏيکارو ويو آھي، اھو ڪُتي جو انداز نه آھي. اڪثر نقاشين ۾ ته اھو جانور ماڻھوءَ سان مدِ مقابل ۽ حملو ڪندڙ ڏيکاريل آھي ۽ ماڻھو پنهنجو بچاءُ تلوار يا ڀالي سان ڪري رھيا آھن. ھي جانور مختلف جاين تي چِٽيل آھي خاص ڪري ھڪ شاھي ڪينواس تي ته بار بار چِٽيل آھي. ان ئي ڪينواس تي اھو غير واضح ڀالو/تلوار يا جامڪي نما ھٿيار استعمال ڪندي به ڏيکاريو ويو آھي.

سرهن جي قطار
ھتي سڀ چِٽ دلچسپ آھن پر سُونهن جي لحاظ کان مون کي اھو منظر سڀ کان پيارو لڳو جنهن ۾ 9 عدد سرھه ھڪ قطار ۾ ھڪ پاسي وڃي رھيا آھن ۽ ھڪ شڪاري انهن جي پويان ھٿيار کڻي حملي جي تياريءَ ۾ آھي. ٺيڪ ’ڪُونڊي‛ وٽ، جتي ھھڙي قيمتي نقاشي موجود آھي، اتي ڪن ماڻھن انهن قديم ڪينواسن کي بُـريءَ طرح خراب به ڪيو آھي، ھنن، انهن نقاشين جي مٿان پنهنجا نالا لکي قومي ورثي کي نقصان به پھچايو آھي. انهن ماڻھن جا نالا �