ڪالاباغ شهر

�ت طوطي خان ٻڌايو هو.

”ڊنگوٽ ماڙيءَ کان ايترو پري آهي جيترو هتان کان ماڙي، جيڪڏهن توهان پنڌ وڃو ته ڪلاڪ لڳندو پر اهو ڏاڍو ڏکيو آهي، توهان کي رستو نه ملندو، کنڊر مٿي جبل تي آهن.“ هڪ دڪاندار چيو. هيءُ دڪاندار چار پنج سال ڪائونسلر رهي چڪو آهي ۽ هاڻي تحريڪ اهلسنت جو صدر آهي. هن ٻڌايو ته هتي توهان کي ڪو به نوجوان يا پوڙهو نه ملندو جنهن کي قديم آثارن سان ٿوري گهڻي دلچسپي هجي. حڪومت جي سرپرستيءَ کانسواءِ ڇا ٿو ٿي سگهي. هن جو چوڻ هو ته جيڪڏهن سرڪار ٿورڙي به دلچسپي ظاهر ڪري ته ڊهندڙ آثارن کي بچائڻ ممڪن آهي.

”ڇو ممڪن ناهي؟ اسان پنهنجي مدد پاڻ جي اصول تي ترقياتي ڪم ڪيا“ اڳوڻي ڪائونسلر بنا پڇڻ جي پنهنجيون ڪاميابيون ڳڻائڻ شروع ڪيون. ”اسان هڪ لک چوئيتاليهه هزار رپين ۾ سامهون واري اسڪول ۾ هڪ ڪلاس ٺهرايو، اسان ٻن سالن جو منصوبو ٺهرايو، اسان پاڻ ڊرينيج پيا ٺاهيون ... حڪومت اسان کي ڪا گرانٽ نه ڏني ... مغل حڪومت کانپوءِ ڪنهن به حڪومت هن علائقي تي ڌيان نه ڏنو آهي.“ اڳوڻي ڪائونسلر جو آواز ٿورو اُوچو ٿي ويو هو. ”هتي تمام گهڻا مسئلا آهن، تعليم هجي ته دلچسپي به پيدا ٿيندي آهي. اڳي هتي علم گهٽ هو، هيءُ سامهون بيٺل نوجوان تعليم يافته آهي، کيس پنهنجي وطن سان محبت به آهي ... هيءُ نوجوان اڳتي هلي ڪم سنڀالي سگهن ٿا پر سندن رهنمائي ڪرڻ وارو ڪوبه ڪونهي. وسيلا ڪونهن. ماڻهو جدوجهد ڪري ڪري ٿڪجي ٿا پون.“ ڪائونسلر جي ڳالهه درست هئي.

”هيءُ ڪنهن جو گهر آهي؟“ مون هڪ نئين عمارت ڏانهن اشارو ڪري اڳوڻي ڪائونسلر کان پڇيو.

”اهو هڪ مندر هو ۽ هُو وڻ وٽ هڪ ٻيو مندر هو، هاڻي گهر ۽ هاءِ اسڪول ٺهي ويا آهن. اصل ۾ هي اڳي هندن جو علائقو هو ان ڪري هاڻي توهان کي مندر ۽ مسجدون گڏوگڏ ملندا. هيءُ وڏو مندر هو ۽ هُو ننڍو مندر 66-1965ع ۾ ۽ ٻيو 56-1955ع ۾ ڊٺو.“ ڪائونسلر مندرن جي تاريخ مختصر ڪري ٻڌائي.

”سامهون (درياهه جي اڀرندي ڪپ تي) واري جبل جو نالو پراڻي ماڙيءَ وارو جبل آهي. ان جبل تي بجليءَ جون تارون لڳل آهن، جتان اسان پراڻي ماڙي لوڻ پهچائيندا هئاسون. ان جي بالڪل سامهون مندر بيٺو آهي. او ... هتي جيڪي مينار پيا ڏسجن اتي رڳو جايون ئي جايون ٺهيل آهن. هندن پنهنجي حفاظت لاءِ پنهنجا گهر مٿي جبل تي ٺاهيا هئا. انهن کنڊرن جي حفاظت ڪرڻ وارو ڪوبه ڪونهي.“ اڳوڻي ڪائونسلر ماڙيءَ بابت ابتدائي اطلاع ڏنا.

ماڙي انڊس تي هڪ هنڌ ٻه قديم مندر آهن، جن کي ماڻيڪوٽ يا ماڻڪ ڪوٽ به سڏين ٿا. شايد ان ڪري ته اهي مندر ماڻڪن ۽ هيرن جواهرن سان سينگاريل هئا. ميانوالي گزيٽئر (1915ع) موجب هتان هيرا لڌا ويا هئا. مقامي ماڻهو ان کي ڪافر ڪوٽ به سڏين ٿا. ائين ٿو لڳي ته اڳي اهي کنڊر پري پري تائين هئا، جبل جي اتاهين هنڌ تي وڏو قلعو يا محل ٺهيل هوندو. ڪنهن ڪنهن هنڌ ڀڳل ٽٽل ديوارن جا نشان اڃا به آهن جن تي سهڻي اُڪر ٿيل هئي. اڄ ڪلهه فقط ٻه مندر آهن جن تي ڏاڍي سهڻي اُڪر ٿيل آهي.

وڏو مندر هاڻي ٻڍڙو ٿي هڪ طرف جهڪي پيو آهي، عمر جون آخري گهڙيون اٿس. هڪ ٻه ارضياتي جهٽڪا ليٽائي پٽ ڪري ڇڏيندس. ٻنهي مندرن جي اڏاوت بابت هڪ راءِ اها به آهي ته اهي ٻڌڪي طرز تي ٺهيل آهي. عمارتن کي جتي جاگرافيائي حالتن نڍال ڪيو آهي، اتي مقامي ماڻهن به وسان نه گهٽايو آهي. جڏهن جڏهن کين موقعو مليو آهي انهن عمارتن کي غيرمسلم عبادت گاهه سمجهي نقصان پهچايو آهي. بهرحال، ان مسئلي تي اڃا اتفاق راءِ نهآهي ته اهي مندر بنيادي طور تي ڪهڙي مذهب وارن جا هئا؟ هندو، ٻُڌ يا جين؟

”ڪالاباغ ۾ هندن جي گهرن تي نوابن قبضو ڪري ڇڏيو ۽ انهن کي اڃا تائين وڪڻي رهيا آهن. پاڻ هاڻي جنهن جاءِ تي بيٺا آهيون ان جي بالڪل سامهون ’رام سرڻ‘ جو گهر هو، جيڪا هندن جي جاءِ هئي. توهان کان ٻه سال اڳ هتي بي بي سيءَ جي هڪ ٽيم آئي هئي، ان نقشا به ٺاهيا هئا.“ ڪائونسلر ڪالاباغ جي نوابن جا احوال ڏيڻ شروع ڪيا. ”توهان جيڪڏهن ڏهه سال اڳ اچو ها ته توهان کي ڪو درياهه به نه ڏيکاري ها، نه وري ڪو گهر ۽ مندر ڏيکاري ها ۽ نه توهان هن طرح ڳالهائي سگهو ها. ڇو ته هتي نوابن جي بادشاهي هئي، انهن جو رواج هو. جيڪڏهن ڪو به ماڻهو ائين ڳالهائي ها ته نواب جا ماڻهو ان کي پڪڙي وڃن ها ... اها 1977ع وارين چونڊن جي ڳالهه آهي ته نواب جي ماڻهن ٽن ماڻهن کي جهليو هو، اهي اڄ ڏينهن تائين گم آهن، ڪو به اتو پتو ناهي، جيتوڻيڪ حڪومت کي ڪيئي درخواستون ڏنيون ويون، ڪيئي بيان ڏنا ويا پر حڪومت ڪو به ڌيان نه ڏنو.“ اڳوڻو ڪائونسلر ٻڌائيندو رهيو.

”اڃا ٿورن ڏينهن جي ڳالهه آهي ته بني افغان ۾ نواب ملڪ مظفر هڪ ماڻهوءَ کي گولي هڻي خون ڪري ڇڏيو ته حڪومت ڪجهه به نه ڪيو، حالانڪه هن جي خلاف ڪيس داخل ٿيا، ناڪي بنديون ٿيون پر ڪجهه به نه ٿيو.“ ڪائونسلر وٽ اڃا به گهڻيون ڳالهيون هيون. اصل ۾ هتان جي هڪ هڪ ماڻهوءَ جي دل ۾ نواب خاندان جي خلاف نفرت ۽ ڪاوڙ جو وڏو اوڙاهه آهي. ماڻهو انهن جاين جا تفصيل ٻڌائين ٿا جيڪي نوابن کانئن ڦريون، اهي جٺيون ٻڌائن ٿا جيڪي نوابن عوام سان ڪيون، انهن قيدخانن ۽ اذيت گهرن جو ذڪر ڪن ٿا جيڪي نوابن قائم ڪيا. مون کي ائين لڳو ته 1979ع کان اڳ ڪالاباغ جا ماڻهو نازين جي ٽارچر ڪئمپ جهڙي حالت ۾ هئا، جنهن ۾ ماڻهو فقط ڦٿڪي، لڇي، بي عزت ٿي ۽ مري سگهيا ٿي پر ٻڙڪ ٻاهر ڪڍي نه ٿي سگهيا هيءُ ايوب خان جي بنيادي جمهوريت جو ڪهڙو نه اگهاڙو مثال آهي، جيڪو ايوب خان کانپوءِ به سالن جا سال باقي رهيو.

1979ع کي وقت گذري ويو آهي، ”نواب ڪالاباغ“ امير محمد خان جو دور ختم ٿي چڪو آهي، ماڻهو نواب ڪالاباغ جي ظلمن خلاف ڳالهائين ٿا پر ماحول ۾ خوف اڃا جاري آهي، ماڻهو اڃا به سرٻاٽن ۾ ڳالهائين ٿا. نئين نواب جا جاسوس اڃا به ڦِرن ٿا، اها ٻي ڳالهه آهي ته هاڻي 1978ع کان اڳيون دور موٽي نه ايندو.

اسان شهر گهمڻ نڪري وياسون. شهر کلي چڪو هو. ٻهراڙين جا ماڻهو پاڻ سان هڙهون ٻڌي کڻي آيا هئا. شهر ۾ ماڻهن سان گڏ مال به گهمي رهيو هو. جبل تي اڏيل گهر ڪالاباغ کي ڳتيل شهر ثابت ڪرڻ لاءِ زور هڻي رهيا هئا ۽ انهن گهرن جي مٿان ڪالاباغ جو گلابي جبل ڪَر کڻي سج جا ڪرڻا ڇاتيءَ تي جهٽي رهيو هو. هيءُ لوڻ جو جبل هو، جنهن تي گهر ۽ دڪان اڏيل هئا، جنهن تي ڪالاباغ جي عورتن ڇيڻا ٿڦيا هئا ۽ جنهن جي پٿر (لوڻ جي ڳنڍن) مان مقامي فنڪار روايتي ٿانءَ گهڙي وڪڻي رهيا هئا. اهي ٿانءَ رڌپچاءُ يا ماني کائڻ جي ڪم جا ڪونه آهن. انهن کي گهريلو هنر ۽ سجاوٽ جي سامان ۾ شامل ڪري سگهجي ٿو. مقامي هنرمند لوڻ جي انهن ڳنڍن تي کوٽڻين سان اڪر ڪن ٿا ۽ واڍي وانگر جنڊيءَ تي گهڙي گول ڪن ٿا. اهي گلدستا، ايش ٽري، پليٽون وغيره ڏسڻ وٽان آهن. جاين تي ڪاٺ اُڪر جو ڪم به شاندار آهي.

گهڻن ماڻهن جو پيشو لوهارڪو هو، تغاريون، ڪوڏرون ۽ اهڙا ٻيا بنيادي اسم. هتان جي