کيرٿر ۾ نقاشيءَ جا ٻيا ماڳ

----kher thar chitsali2024_07_17_12_13_files-- --


کيرٿر ۾ نقاشيءَ جا ٻيا ماڳ


کيرٿر ۾ پٿرن تي چِٽن جو ابتدائي مطالعو ڪرڻ سان قديم ٻڌيه جي حدون جو تعين ڪرڻ سولو ٿيندو پئي ويو. ابتدائي اهڃاڻن مان آئون اهو نتيجو ڪڍڻ طرف مائل ٿيو آهيان ته جيڪڏهن ٻڌيه جون حدون ڳولڻيون آهن ته پوءِ اسان کي کيرٿر جي سمورين نئن ۽ ڍورن کي ڏسڻ کان پوءِ کيرٿر جي هُن پار حب، نئه ڪولاچي، نئه ڪرو، نئه مولا جون سموريون گهاٽيون جاچڻيون پونديون ڇاڪاڻ ته خضدار به ٻڌيه جي حدن ۾ شامل هو. انهن نئن جي جابلو ڪنڌين تي ٻڌ لوڪن تيرٿ ياترائن دوران نقاشيون ڪيون آهن جن کي هاڻي مقامي ماڻهو ’چِٽي‘ يا ’چِٽيون‘ چون ٿا.


نئه نري ٻڌن جو شاهوڪار تيرٿ هو، جتي هنن هنڌ هنڌ مذهبي ۽ ثقافتي چٽسالي ڪئي آهي. منهنجي خيال ۾ نئه نري هڪ مڪمل تيرٿ آستان هو. هتي بظاهر ڪنهن وڏي تيرٿ اسٽوپا جا نشان ته ڪونه آهن پر پپرا سَر ۽ ڪارو ڪوٽ پوريءَ طرح ٻُڌڪي تيرٿ ۽ وِهاري جي صورت نظر اچي ٿو. ساڳي طرح چٽي (زيني ماڳ) تي پڻ ڪنهن اسٽوپا يا وهاري جو کنڊر ڏسجي ٿو.


گذريل ڀيري آئون نئه نريءَ ۾ موجود سڀ تيرٿ ۽ چِٽيون ڏسي ڪونه سگهيو هئس، مون کي چچڙ ڍوري جي نقاشي ڏسڻي هئي. چچڙ ڍورو نئه نريءَ جي اتر واري ڀاڱي ۾ آهي، اهو اونڌ واري غار کان اولهه ۾ ڪجهه هيٺ کان شروع ٿي کيرٿر تان لهڻ لاءِ ابتدائي وکون کڻي ٿو ۽ اوڀر رخ ۾ ور وڪڙ کائيندو زيني ڍور ي ۾ اچي شامل ٿئي ٿو. زيني ڍورو نئه نريءَ طرف اتر کان ڏکڻ سفر ڪري وڏيون ٻرانگون ڀريندو هيٺ لهي ٿو ۽ واٽ ۾ ڪنڀ ٺاهيندو کؤٿي وٽ نئه نريءَ ۾ پوي ٿو. چچڙ ڍورو به زيني ڍوري ۾ پوي ٿو پر اهو اولهه کان اوڀر ۽ پوءِ ڏکڻ طرف ڦيرو کائي، اتر اوڀر ڏانهن وڌي زينيءَ ۾ پوي ٿو. اهو ميلاپ ڪاري ڪوٽ کان اولهه اولهه اتر ۾ تقريباً 7 ڪلوميٽر هوائي فاصلو پري آهي. سرکاڻي ڍورو چچڙ ڍوري کان به اتر ۾ آهي، اهو به زينيءَ ۾ پوي ٿو.


هاڻي مون وٽ چٽن بابت نوان پراڻا ڏس هن ريت هئا: نئه مکي، سگرو، سالاري ۽ راڌَ جيڪي گاج کان اتر ۾ ڪچرڪ ۽ هراڙ ماٿرين سان جڙيل آهن، گاج جي ڏکڻ ۾ نئه تڪيءَ جو کاشاڻي ڍورو ... ۽ نئه نريءَ ۾ چچڙ ڍورو، کؤٿو ڪنڀ، پِپل ڪنڀ، بور ڪنڀ ۽ زيني ڍوري جو چِٽيءَ کان اڳتي رستو جيڪو چڻگيءَ ۽ کاشاڻي طرف (۽ مغل ڪوهه پڻ) وڃي ٿو.





کؤٿو ڪنڀ


7 نومبر 2009 تي آئون ڪليم لاشاريءَ جي مدد سان هڪ ڀيرو ٻيهر کير ٿر پهتس. پوٺوهار جيپ جيئن تيئن ڪري نئه ڪُڪڙاڻي ۽ ڪاري ڪوٽ کان ٿيندي نئه نريءَ ۾ کؤٿي ڪنڀ وٽ پهچايو. اڳتي پنڌ لاءِ هتي ٻه اٺ اڳ ئي تيار بيٺا هئا. هن ڀيري ٻن اُٺن تي مشتمل هن قافلي ۾ مون سان ذوالفقار برهماڻي، عزيز رستماڻي ۽ جمن لغاري گڏ هئا. حاجي عرس کان پوءِ علائقي ۾ ڪو سٺو سونهون ڪونه بچيو آهي، جمن مان ڪجهه نه ڪجهه اميد هئي ته هو چچڙ ڍوري تائين ضرور سونهون ٿيندو. اسان نئه نري جي پِنيءَ ٻوڙ وهڪري مان ٿيندا ٻئي ڀر ٽڪرين تي نشان ڳولڻ شروع ڪيا. هن ڪنڀ ۾ سڄو سال پاڻي هوندو آهي. ان ۾ پَنِ ۽ ڏِير سٺي آهي، جنهن ۾ اڄ به مرون وڏي تعداد ۾ پيا گرڪندا آهن. ٽڪرن جون ڇپون نرم ڪارن روهن تي مشتمل آهن. مون کي سڄي کيرٿر ۾ اڪثر ههڙن ئي روهن تي قديم اُڪر ملي آهي. هتي به ساڳيو ماحول هو، يعني: ڪارا روها، ڪنڀ، آرام ۽ سڪون!


جمن کي خبر هئي ته مون کي ڪهڙي شيءَ جي تلاش آهي، هُو مون کان اڳ هن ڪنڀ تي لکها سالن کان بيٺل روهن جي پٺاڙن تي چڙهندو اوستائين هليو ويو، جنهن کان اڳتي وڃڻ ڪنهن لاءِ به ممڪن نه هو. مون ان ڪنڀ ۽ ٽاڪرو ماحول جون ٽي چار تصويرون ورتيون ۽ آخري ڇيڙي کان ڇِپن تي محتاط نظر وجهڻ شروع ڪئي.





ٺلهه جي نقاشي


هتي پهرين نظر جنهن نقش تي پئي سو ڪو پهرُو ڪونه هو، بلڪه هڪ جاميٽريائي شڪل هئي: ٻن چؤڪور خانن جي مٿان مخروط نما مستطيل ٺاهيو ويو هو. چوڪؤر خانن ۾ منڌيئڙي جا نشان ڏيئي انهن کي سينگارڻ جي ڪوشش ڪئي وئي هئي. هي ظاهر ظهور اسٽوپا ٺلهه هو جنهن ۾ گهڻي آرائش نه سهي، اسٽوپا جون بنيادي وصفون برابر موجود آهن. بيهڪ يا شڪل ۾ هي تقريباً اهڙو ئي ٺلهه آهي، جهڙا ڪاڇي ۾ اڄ به ڏسجن ٿا، خاص ڪري ڌامراهه، لکي غلام شاهه، ٺُلهِي وانگر هي نقش کوٽي ڪنڀ تي اولهه واري ديوار تي چٽيل آهي.


ان نقش کان اڳتي هڪ سرهه (يا هرڻ) جي تصوير اڪريل آهي آرٽسٽ جي ذهن ۾ شايد اها ڳالهه چٽي نه آهي ته ڪو جسم (جانور وغيره) آئوٽ لائين (ٻِٽي ليڪ) تي مشتمل هوندو آهي يا هڪ ليڪ تي؟ انڪري هن هي سڱدار جانور چٽڻ مهل ٻئي طريقا استعمال ڪيا آهن. يعني، سڄو جسم ۽ ٽنگون هڪ ليڪ تي ٻڌل آهي پر منڍي ٻِٽي ليڪ تي ٺاهي اٿس. جانور جا سڱ تمام ڊگها ۽ سڌا آهن، سرهه وانگر ڪماني نه آهن، انڪري هن تي سرهه ۽ هرڻ ٻنهي سان ڀيٽي سگهجي ٿو.


هن ئي ڪينواس تي ساڳي ٽيڪنڪ سان ٻيا به ست اٺ سرهه يا هرڻ چٽيل آهن. هڪ جانور شايد گهوڙو آهي جنهن تي ماڻهو بيٺو آهي. هڪ ٻي ليڪ تي به تيلي نما انسان جو گمان ٿئي ٿو. ڪي ليڪون غير واضح تصويرون اهن، شايد آرٽسٽ انهن سان نڀائي نه سگهيو آهي. اتي ئي ڪي چٽ اڌ ڊهي ويا آهيا آهن، جنهن ڪري ڪا واضح شڪل نظر نه ٿي اچي. هن ڪينواس تي ڪي ٻيا واضح چِٽ نه ڏسي آئون ڇِپ جي ڀرِ وٺي اتر ڏانهن هلڻ لڳس.





تلوار بازي


هاڻي هڪ ڇپ تي ڪجهه مختلف ۽ واضح چٽ هئا جيڪي مون نئي نريءَ ۾ ٻيو ڪٿي به ڪونه ڏٺا. هي لڳاتار ٽي عدد ڪاٺي نما ماڻهو هئا، ٻه ماڻهو هڪ پاسي ۽ ٽيون ٻئي پاسي، ايئن ٿو لڳي ته اهي ڪاٺي نما ماڻهو، هٿن ۾ تلوارون کڻي بيٺا آهن ۽ هٿيار الاري رهيا آهن. هن کان اڳتي به ڪجهه اهڙو ئي منظر هو جنهن ۾ ٻه ماڻهو هڪٻئي جي آمهون سامهون هئا. ٻنهي جي هٿن ۾ خمدار تلوارون آهن.


هڪ ڊٺل ڪينواس تي ڪجهه صليب نما منڌيئڙا ۽ ڏنگا ڦِڏا چورس خانا ٺاهيل آهن. اهي منڌيئڙا شايد انساني شبيهون آهن، يا وري انهن جي ڪا به معنيٰ نه آهي.


ڀرسان ئي هڪ ڇِپ تي مختلف وقتن ۾ ٻن يا ٽن فنڪارن طبع آزمائي ڪئي آهي، هڪ آرٽسٽ جانور جي جسم کي يڪ ـ ليڪو سمجهي ٿو، ان جون ٺاهيل تصويرون ڪجهه هن ريت آهن، هي شايد اهو ئي فنڪار آهي جنهن تلوار باز ن جي نقشڪاري ڪئي آهي.


ٻيو آرٽسٽ بعد ۾ آيو آهي جنهن ڪن پراڻين تصويرن تي مٿان ليڪون ڦيرايون آهن ۽ آئوٽ لائين ٻِٽي ڪئي آهي. ان آرٽسٽ به سرهه ۽ هڪ اٺ به ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. کوٿي وٽ هڪ ڪچي روهه تي پنج ڇهه سرهه يڪ ـ خطي نقاشي ۾ آهن.


کوٿي وٽ ئي ڪجهه اهڙا نشان ڏسجن ٿا، جن تي ڪنهن تحرير يا اکر هجڻ جو احساس ٿئي ٿو. ڇا هيءَ ڪا تحرير آهي يا ڪا تصويري ڪهاڻي آهي؟
































هڪ هنڌ هي نشان آهي، ڇا هي ڪو اکر يا علامت آهي؟








ٻئي هنڌ تي نشان هن ريت آهن: ٽئين هنڌ هن نشان ريت آهن:








اڃا به اتر طرف ڪجهه نشان هن ريت هئا، انهن ۾ هڪ پنج ڪُنڊو تارو نمايان آهي. نقاشيءَ ج