ڍڳـو

----kher thar chitsali2024_07_17_11_51_files-- --ڍڳـو


مکيه ڪينواس تي گهٽ ۾ گهٽ چار ڀيرا ڍڳو اُڪريل آهي. هڪ تمام وڏو ٿوهي دار ۽ وڏن سڱن وارو عظيم ڍڳو سڄي ڪينواس جي مٿئين حصي ۾ ٺاهيل آهي. هي جهنگلي ڍڳو آهي پر ان جي حيثيت مذهبي لڳي ٿي. ان جي ٿوهي کان سيني تائين ’سينه بند‘ ٻڌل آهي. ان جي پيٽ هيٺان هڪ ٻيو ڏاند ٺاهيل آهي، ڄڻ وڏي ڏاند جو ٻچو هجي، يا هڪ ڪمزور آتما ڪنهن پرم آتما يا پرم جيو شرڻ ۾ هجي! ٻڌ مت ۾ ڍڳو ٻڌ جي هڪ علامت آهي ۽ هندو مت ۾ شِو سان منسوب علامت ايندي آهي. سنڌ ۾ ٻئي جوڳ مت گڏوگڏ هلندا رهيا آهن انڪري ڏاند کي ڪنهن حد تائين ٻنهي متن جي مشترڪ علامت قرار ڏيئي سگهجي ٿو. بلڪل ايئن جيئن اڄڪلهه سنڌ جا هندو نانڪ پنٿي هئڻ ڪري هندو مت ۽ سک مت جي مشترڪ صورت آهن. ان هوندي به هن ڪينواس تي موجود ڍڳن جون هي اڪرون بنيادي طرح ٻڌ مت سان جڙيل لڳن ٿيون.





( اسڪيچ : ڍڳو1 ،سدو)


ٻيو ڍڳو به ٿوهي دار آهي، پر ان جو نمونو مختلف آهي ۽ اهو ڪنهن ٻئي فنڪار جو ٺاهيل آهي.





ٽيون ٿوهي دار ڍڳو هڪ تحرير جي هيٺان ٺهيل آهي. چوٿون ڍڳو هڪ اسٽوپا جي ڀر ۾ ٺهيل آهي


ان ڪينواس جي هيٺئين حصي تي ڪجهه ڍڳن جا سڱ ۽ ٿوها ڏسجن ٿا، جن تي نظر پوندي ئي اندازو ٿئي ٿو ته اتان گهٽ ۾ گهٽ ٽي ڍڳا ڇِڳل ڇِپ سان گڏ ڊهي ضايع ٿي ويا آهن.





گهوڙو


هن ڪينواس تي سڀ کان خوبصورت چٽسالي هڪ گهوڙي جي آهي جيڪو تمام اهميت وارو ٿو لڳي. هي ڪو عام نه، خاص گهوڙو آهي! ڄڻڪه ’ اَشو ميد يگيه‘ جي مقصد لاءِ ڇڏيل هو. ان کي باقاعدي سنج ۽ لوهه ڪڙين واري واڳ وڌل نه آهي، بس، ڳچيءَ ۾ هڪ آرائشي گل يا ننڍي واڳِي لٽڪندي نظر ٿي اچي ، جيڪا شايد پنڌ هلندي ان کي جهلڻ لاءِ ٿئي ٿي. گهوڙو منهن زور لڳي ٿو، بشڪون هوا ۾ اڏامنس ٿيون ۽ جسم تي سورج مکيءَ جا ٻه گل (هڪ ڪنڌ تي ۽ ٻيو پوئين ڄنگهه جي مٿان) چِٽيل اٿس، ڪَنَ اڳئين پاسي وريل اٿس، گهوڙو ڊوڙ واري انداز ۾ آهي.گهوڙي تي آرائش ڪنول گل ٻُڌ سان لاڳاپيل علامت آهي، يعني هي گهوڙو پاڻ ٻـُڌ جي علامت آهي. هي عام سواريءَ جو گهوڙو نه آهي انڪري ان تي ڪو سوار به نه ڏيکاريو ويو آهي.


جيڪڏهن ڪنهن چٽ ۾ سوار کانسواءِ گهوڙو هجي ته ان کي ’ٻڌ‘ جي هڪ منزل سمجهڻ گهرجي، پر جيڪڏهن ان تي ڪو سوار آهي ته پوءِ اها ڪا ٻي منظر نگاري آهي.





هتي گهٽ ۾ گهٽ پنج ٻيا گهوڙا به چٽيل آهن، جن مان ٻن تي گهوڙيسوار به ٺاهيا ويا آهن. اهي مختلف فنڪارن جا ۽ مختلف وقتن ۾ ٺاهيل ٿا لڳن. اهي ٻئي گهوڙا هڪ اسٽوپا جي ڀرسان آهن.














اُڀن ڪنن وارا ٻه ننڍڙا جانور شايد ڪتا آهن. عجيب ڳالهه آهي ته هن سڄي منظر نامي مان اُٺ غائب آهي، جيڪو هن وقت هن علائقي جو سڀ کان اهم جانور آهي.





نئه نريءَ جي ناچڻي


اسان کي ناچڻيءَ جي هڪ مورتي سنڌو تهذيب جي کنڊرن مان ملي آهي، جنهن تي ماهرن ڪافي بحث ڪيو آهي. اهڙي ئي هڪ ناچڻي نئه نريءَ ۾ سدو ڊهه ويجهو هن قديم ڪينواس تي پنهنجي فن جو مظاهرو ڪندي نظر اچي ٿي: هڪ ٻانهن مٿي ۽ هڪ هيٺ، هٿ چيلهه تي. ساڄي هٿ جي ٻانهن ۾ شايد پوري ٻانهين اٿس. رقاصه کي ننڍو چولو پاتل آهي ۽ بت ۾ مضبوط لڳي ٿي. انداز ڪجهه ايئن آهيس ڄڻ هڪ هٿ چيلهه تي رکي، ٻيو هوا ۾ لوڏي پاڻ ڏانهن ڌيان ڇڪائيندي هجي!


هيءَ ناچڻي هن تيرٿ تي رقص جو مظاهرو ڇو پئي ڪري؟ ممڪن آهي ته هيءُ ڪٿڪ ناچ ڪنهن ڌرمي قصي جو حصو هجي! ناچڻي ڪهڙو واقعو بيان ڪري رهي آهي؟ هوءَ ڪنهن کي ريجهائي رهي آهي؟ هيءَ بي شڪ هڪ پراڻي اُڪر آهي، سڄي ٻانهن ۾ پيل چوڙيون ان جي قدامت ڏانهن اشارو ڪن ٿيون. آئون ان سوال جو جواب ته ڳولي نه سگهيس پر ان چٽ کي ڏسڻ کان پوءِ ايئن ضرور محسوس ڪيم ته ڪٿي هيءَ ناچڻي موهن جي دڙي واري ناچڻيءَ جو تسلسل ته نه آهي؟





ڪي ٻيا نشان


سڄي ڪينواس تي ڪنهن به تفصيل کان سواءِ سواستيڪا سميت ڪي ٻيا مذهبي علامتي نشان ۽ ڪي اکر (؟)، اڌورا اکر، تيلي نما ماڻهو، ۽ ڪي سمجهه ۾ نه ايندڙ نشان به موجود آهن.





هن ڪينواس جا سمورا تفصيل وٺڻ کان پوءِ مون سمجهيو ته هاڻي آئون واندو آهيان. نئون پنڌ شروع ڪرن کان اڳ ڪي گهڙيون ٿڪ ڀڃڻ چڱو هوندو آهي! آئون چِٽيل ڇِپ هيٺان ئي هڪ پٿر تي ويهي رهيس. عزيز رانجهاڻي ۽ بشير باغي به تصويرون ڇڪي، مووي ٺاهي، اچي ڀر ۾ ويٺا.


”سائين ٿورو ڏکڻ پاسي به ڏسجو، اتي به ڪجهه چِٽيل ٿو لڳي!“ ڊاڪٽر زبير جيڪو حاجي عرس سان گڏ هيٺ ڍوريءَ ۾ ويٺو هو، وڏي واڪي ڏکڻ ڏانهن ڌيان ڇڪايو. اسان گهڙي کن ساهه پٽيو ۽ ڊَلَ جي ڪناري ڪناري ڏکڻ ڏانهن هٿوراڙيون ڏيئي رڙهڻ شروع ڪيو. ڊاڪٽر ته ڪنهن هڪ اڌ چٽ ڏانهن اشارو ڪيو هو، پر هن طرف به چِٽن جو هڪ پورو سلسلو هو، جيڪو ڪنڀ جي ڪنڌيءَ سان ٻن ننڍڙين غارن تائين هليو ويو هو.





غار ۽ ان جي ڀر پاسي ۾


هن پاسي قديم دور جي جوانن چڱي وندر ڪئي هئي. هيءَ چٽسالي هروڀرو ڪا مذهبي نوعيت جي ڪونه آهي، پر هتي اها عڪاسي ضرور ٿي رهي هئي ته اڳوڻن دورن جي ماڻهن جي دلچسپيءَ جا موضوع ڪهڙا هئا؟


هي غارون ڀُرڪڻي وارياسي پٿر جون آهن، انڪري هتي کوٽڻ سولو آهي. هتي جيڪو به ويهندو، ڪنهن نوڪدار پٿر يا مضبوط ڪاٺيءَ سان ديوار تي نقش ٺاهي سگهندو. اهو ئي سبب آهي جو هن ننڍڙي غار جا سڀئي پاسا تراشيل آهن، اڪثر ته محض سڌا ليڪا آهن، ڪي متوازي ليڪون آهن ته ڪٿي وري ڪا جهڙي تهڙي بي سـُري شڪل ٺاهي وئي آهي. ڪٿي ڪو سرهه گڊ به ٺاهڻ جي ڪوشش ٿي آهي. هڪ هنڌ کليل هٿ رکي ان مطابق لِيڪا ڪڍي هٿ جي تري ۽ آڱريون ڇاپيون ويون آهن. ان جي ڀر ۾ سنهڙن پنن واري هڪ ڏانڊي اُڀي صورت ۾ چٽي وئي آهي. غار ۾ هڪ هنڌ اسٽوپا (اسٽوپا: 6) به چٽيل آهي. جنهن تي رکيل نيل ترشولي آهي.


پر، هتي هڪ اهڙي دلچسپ اُڪر به آهي جنهن کي هن موضوع جي ماهرن دنيا ۾ هر هنڌ ٿوري گهڻي فرق سان چٽيل ڏٺو آهي. هيءَ انساني صورت ابتي سبتي ترشول وانگر آهي، ڄڻڪه ڪو اوڪڙو بيٺل هجي ۽ هٿ ٽريفڪ جي سپاهيءَ وانگر اڀا هجنس. اها تصوير عورت جي آهي ڇو ته مرڪزي اڀي ليڪ جي ٻنهي پاسي گول دائرا ڏنا ويندا آهن، اها ڇاتين جي نشاني ڏني ليکبي آهي. هتي ان چٽ جي ڀرسان هڪ سواستيڪا به ٺهيل آهي جيڪو مختلف دور جو لڳي ٿو.


اهڙي چٽسالي اَريزونا (آمريڪا)، آرمينيا، گيانا (Guiana) ، نيو ميڪسيڪو (آمريڪا)، اسپين، Tucson, AZ ۽ الپس جي Tylol ، گڏيل عرب امارتن، والمونيڪا (اٽلي) ۽ وينزئيلا ۾ مليا آهن (ڏسو چارٽ). خود کيرٿر جي نئه شانهر ۾ اهڙا چٽ موجود آهن، جن ۾ عورتون ۽ مرد ڏيکاريل آهن (ڏسو: نئه شانهر وارو باب). سائنسدان هن قسم جي چٽن کي “squatter man” (اوڪڙو ماڻهو) ۽ (اڳٿي جو مظاهرو ڪندڙ �