چُچڙ ڍوري ڏانهن

----kher thar chitsali2024_07_17_12_21_files-- --


چُچڙ ڍوري ڏانهن


سومر، 22 فيبروري 2010


اطلاع هئا ته نئه نريءَ ۾ ڪاري ڪوٽ جي ويجهو پپرا سَر کان لهواري پاسي لغاري ڪنڀ وٽ ڪي پراڻا چِٽ آهن، ۽ ڪاري ڪوٽ کان ’لنگهه‘ وٽ به هڪ هنڌ ڪجهه چِٽ ۽ هڪ اونداهو غار آهي. پر جڏهن آئون ڪاري ڪوٽ تي ويٺل پنهنجي سونهين سان گڏ اتي پهتس ته گهڻي ڳولا جي باوجود انهن مان ڪجهه به هٿ نه آيو.


اڄوڪي ٽيم ۾ مون سان گڏ اشتياق انصاري، عزيز رانجهاڻي، اڪبر لاشاري، ڊاڪٽر زبير پنهور، حاڪم لغاري ۽ جمن لغاري هئا. اسان رات وڃي وزير علي رستماڻيءَ وٽ ’گرماف‘ جي علائقي ۾ ٿياسين. کيرٿر جو هي پاسو ڪاري ڪوٽ کان اولهه اتر ۾ ٽرڪ ڍوري ۾ آهي. ’گرماف‘ اصل ۾ گرم+ آب جي بگڙيل صورت آهي. ٽرڪ ڍوري ۾ پوندڙ هڪ مختصر پر ڏکي ڍوريءَ ۾ پاڻيءَ جا ڪجهه ننڍڙا دُٻا آهن، جن کي گرماف چون ٿا. پر، هي پاڻي گرم يا گندرفي نه آهي. هن سال کيرٿر ۾ برساتون نه پيون هيون، ته به ٻن جاين تي پاڻي هو، هڪ جانورن لاءِ ۽ ٻيو، جنهن تي ڪاٺڙيون رکي جانورن کان بچايو هئائون، انسانن لاءِ هو. ٻئي پاڻي مجبوريءَ جي حالت ۾ واپرائڻ جهڙا هئا. رستماڻين ان مختصر دٻي مان هڪ ٿانءَ ۾ پاڻي ڀري، ڪپڙي سان ڇاڻي ٻئي برتن ۾ لاهي جمع پئي ڪيو. گرماف جو فاصلو پپرا سر کان ٽي چار ڪلوميٽر ٿيندو.


اها ٿڌي رات اسان هڪ منَهن هيٺان گذاري رات جو اتر کان تيز هوائون زوزاٽ ڪري لٿيون هيون ۽ اسان صبح جو ڪاٺڙيون ٻاري هٿ سيڪيا هئا. هي مڪمل طرح ڌنارڪو ماحول هو. هتي زندگي ايئن ئي چئن پنجن هزار سالن کان بيٺل هئي. کيرٿر جي هن خاموش ڍوري ۾ ٻه جهوپڙيون هيون، جنهن ۾ ٻه ٽي عورتون، ٻه ٽي مرد ۽ ڪي ننڍڙا ٻار رڍن ٻڪرين جي هڪ وڏي ڌڻ سان رهيا پيا هئا. في الحال هتي ڪجهه گاهه موجود هو، انڪري هتي ترسيا پيا هئا. برساتون ٿينديون ته هتان لڏي ڪجهه ڪلوميٽر پري ڪنهن ٻئي ڍوري ۾ وڃي رهندا. اتي به سندن جهوپڙيون اڏيل آهن. هي ماڻهو ايئن ئي مختلف ٺڪاڻن ڏانهن لڏپلاڻ ڪندا آهن. سياري ۾ هڪ هنڌ، ۽ اونهاري ۾ ٻي جاءِ.


هن ماحول ۾ جيتري خاموشي آهي، اوترو ئي خطرو به آهي. جيتوڻيڪ هاڻي چير ڦاڙ ڪندڙ چِيٽا شينهن ختم ٿي ويا آهن، بگهڙ گهٽجي ويا آهن، ته به بگهڙ ۽ چراخ ڪافي تعداد ۾ آهن. گاهه خور جهنگلي جيوت هرڻ، سرهه ۽ گڊ به گهٽجي ويا آهن، انڪري بگهڙ، گدڙ ۽ چراخ هر وقت ڌنار لوڪن جي مال ۾ اکيون وجهي ويٺا رهن ٿا. بگهڙ مال ۾ پون ته ٻه چار رڍون چيري ڦاڙي ڇڏيندا.


”بگهڙ کي ڏاڍي طاقت آهي، جيڪڏهن ٻه بگهڙ هڪ ٻڪريءَ کي چڪ وجهي مخالف پاسن ۾ ڇڪين ته ٻڪري ٻه اڌ ٿي پوندي!“ وزير رستماڻيءَ ٻڌايو، ”ڪُتو بگهڙ کان ننڍو ٿئي ٿو ، اهو ان سان پڄي نٿو سگهي. بگهڙ شڪار تي حملو ڪرڻ لاءِ پري کان وات ڦاڙي ايندو آهي، ويجهو اچي وات ڦاڙيائين ته پوءِ چڪ وجهي نه سگهندو!، چراخ به ڏاڍو آهي ... هتي کيرٿر جي چُرن، غارن ۽ ڇِپن ۾ لڪل رهن ٿا. ماڻهن سان هروڀرو نٿا وڙهن، صفا بک هجين، لَڳ جي مند هجين يا وري ڪو هروڀرو وڃي مٿان پوين ته پوءِ ٻي ڳالهه آهي ... اڳي تمام گهڻا هئا، ماڻهو چيلهه سان جُتيون ٻڌي هلندا هئا. بگهڙ اوچتو حملو ڪندو آهي، ڪُک ڪڍي وجهندو آهي، اصل آنڊا ٻاهر! رات به هتي مال تي بگهڙ آيو هو، مال ٽاهه کائي ٿو ان مان خبر پوي ٿي، اسان جاڳي پياسين، خير ٿي ويو!“ رستماڻيءَ ٻڌايو. ”بگهڙ جي خوراڪ ٿو پڇين؟ ٻه بگهڙ هجن ته هڪ ڌڪ ۾ سڄو ٻڪر کائي پورو ڪريو ڇڏين، وڏي بک اٿن.“


هي آهي اهو ماحول جنهن ۾ جابلو لوڪ صدين کان رهندا پيا اچن. هتي ماحول ۾ ڪا به نئين ڳالهه شامل نه ٿي آهي. سواءِ ڌاتوءَ ۽ پلاسٽڪ جي ٿانون، ۽ بندوق جي. باقي رهائش لاءِ اهي ئي ڪکن جون جهوپڙيون ۽ منَهن، ۽ ڍنگرن ۽ پٿرن جا لوڙها ۽ پاراڻا. هاڻي هڪ تيل ڪمپنيءَ پنهجيون سرگرميون شروع ڪيون آهن، اڃا ابتدا آهي، ممڪن آهي ته جلد ئي ماحولياتي تبديلون علائقي تي اثر وجهڻ شروع ڪن.


وزير علي رستماڻيءَ جا گهرڙا ٽرڪ ڍوري جي اڀرندي ڪنڌيءَ تي ٺيڪ ان جاءِ تي هئا، جتي گرماف ڍورِي اولهه کان اچي ٽرڪ ۾ پوي ٿي. اتان، اڌ ڪلاڪ جي پنڌ تي ڪن چِٽن جو ڏس مليو ته آئون اوڏانهن هلي پيس. اشتياق، عزيز، اڪبر، ڊاڪٽر زبير ۽ جمن مٿي ’جوراني‘ (قاسوءَ جي رک) ڏانهن روانا ٿي ويا. ’جوراني‘ کيرٿر ۾ هڪ تمام وڏو ۽ اونهو ڏرڙ آهي جيڪو ڪروڙن سالن جي کاڌ سان وجود ۾ آيو آهي، هن وقت اتي جهنگلي جيوت پناهه ورتي آهي. ۽ محمد قاسم کي سرڪاري طرح رک جي سنڀال جو ذمو ڏنو ويو آهي. جوراڻي ويندڙ ٽيم کي وڏو پنڌ ڪرڻو هو. اهو پنڌ ڇهه ست ڪلو ميٽر هوندو پر اُڀي چاڙهيءَ سبب کين هڪ طرف ٻه ٽي ڪلاڪ لڳڻا هئا. مون گرماف کان پوءِ چچڙ ڍوري ڏانهن وڃڻ جو فيصلو ڪيو. هڪ موٽر سائيڪل مون کي جابلو پيچرن جي واٽ سان سان ان جي ويجهو پهچائي پئي سگهي، هن ڀيري مون سان وزير علي پڪو سونهون هو.





گرماف چِٽ: 3228˝73˚ E, 2946˝248˚ N


گرماف چِٽ جبل جي ڊٺل ڇپن تي اُڪريل هئا. اهي قديم ڪونه هئا. هڪ هنڌ اولهه رخ ۾ بيٺل ڇپ تي مسجد نما چٽ ٺهيل هو. هڪ چوڪنڊو ٺاهي انهن تي ٽي ٽڪنڊا ڪنگرا رکيا ويا هئا. اوڀر (هيٺ) کان لنگهه جي جاءِ ڇڏيل هئي. هڪ ڇپ تي ڪنهن پڪي گهر جو سامهون وارو سادو منظر ٺاهيل هو، چؤڪور ديوار ۾ اڀو مستطيل دروازو ڏنو ويو هو. هڪ جابلو ديوار تي تيز ڌار واري چاقوءَ سان کجي اڪريل هئي . هڪ چِٽ ڪنهن ڇريءَ يا تلوار جهڙو آهي. هڪ هنڌ هڪ آرائش ڪيل اُٺ ڇپيل آهي جنهن جي سامهون چَرڻ لاءِ وڻ آهي. ٻيو چٽ ڪنهن ڇٽيءَ جهڙو آهي. هي سڀ بنهه تازا چِٽ آهن.





ڪلري اسٽوپا


موٽر سائيڪل گرماف کان اوڀر وارين ٽڪرين ۾ ڍورين ۽ بُٺين مان ٿيندي ڪلري ماڳ تي پهتي. هي ماڳ ڪلري گبر بند کان ڏکڻ ۾ اولهه واري ڪنڊ تي آهي، جتي هڪ خوبصورت ڪرو مڇي ۽ کوڙ ڏاند ڇپيل آهن. هي ماڳ منهنجو ڏٺل وائٺل هو، پر هڪ تصوير ڏسي مون کان رهيو نه ٿيو. مون ٻيهر ان جي تصور ڪڍي. سج جي روشني جيڪڏهن مناسب زاويي کان پوندي هجي ته چِٽ پنهنجي اصليت لڪائي نه سگهندا آهن. هن نشان کي گذريل ڀيري مون نظر انداز ڪري ڇڏيو هو پر هن ڀيري هي پوريءَ طرح واضح هو. هڪ اُڀي مستطيل جي پيٽ ۾ منڌيئڙي ۽ هڪ سڌي ليڪ سان آرائش هئي، ۽ مٿان اسٽوپا جي چوٽي ۽ نِيل هئي، ڄڻ اسڪول جي ڦرهيءَ تي نيل رکيل هئي. ههڙا چٽ هن علائقي ۾ ٻيا به گهڻا آهن. هي هڪ ماڙ اوچو ٺلهه هو. اوسي پاسي ۾ ڪي چِٽ ٻن ٽن، چئن يا پنجن ماڙن تي به مشتمل آهن جن تي ساڳيءَ طرز جي آرائش هوندي آهي. يعني، هن کان اڳ اسان هِن اُڀن مستطيلن کي نظر انداز پئي ڪيو آهي، گهڻو ممڪن آهي ته اهي اسٽوپا هئا.


ان کانپوءِ، اسان ڪلري گبر بند ۽ ’ڪلري پاڇل‘ جي ڪنڊ وٽان لنگهياسين ته مٿي اوچائيءَ تي ٽي ڍڳا اڪريل نظر آيا. هي ساڳيو ڪلري پاڇل ۽ ’سدو ڊهه‘ ماڳ جو تسلسل هو. (ڍڳن جو تصويرون) جن کي آ�