چوٿين ٿنڀي جي زبون حالي

صحافت، رياست جو چوٿون ٿنڀو هوندو آهي. تصور ڪريو ان رياست جو، جنهن جو هڪ ٿنڀو ڪمزور هجي! اها عمارت ڪهڙيءَ مهل ڊهي پوندي. ڪير ٿو چئي سگهي؟ انڪري جتي رياست جا ٻيا ٿنڀا مضبوط هئڻ ضروري آهن اتي صحافت واري ٿنڀي کي به مضبوط ڪرڻ اڻٽر هجي ٿو.

صحافت جي لفظي معنيٰ ۾ وڃڻ کان بهتر آهي ته ان جي عملي معنيٰ ۽ شڪل شبيهه تي نظر رکجي. صحافت معنيٰ ”معاشري جي هر پهلوءَ بابت ڄاڻ پهچائڻ واري ذميواري.“ بد قسمتيءَ سان ان تي جن طبقن جي گرفت آهي تن جون نيتون شڪ جوڳيون آهن. جهڙيءَ طرح بندوق ظالم جي هٿ ۾ ظلم ڪندڙ ۽ مظلوم جي هٿ ۾ حفاظت جي ذميوار هوندي آهي بالڪل ساڳي طرح صحافت تي قابض طبقا صحافت کي پنهنجن مفادن ۾ استعمال ڪن ٿا.

سرڪاري اخبارون، سرڪار جو موقف پيش ڪن ٿيون ۽ بيگناهه ماڻهن جي موت کي ڌاڙيل جو موت قرار ڏين ٿيون.

مفاد پرست گروهن جون اخبارون ڇرڪائڻ، وڌاءَ، فحاشيءَ جي ڦهلاءَ، اسڪينڊلن ۽ ٻين انساني جذبن کي ڀڙڪائڻ سان سرڪيوليشن وڌائڻ چاهين ٿيون.

جڏهن ته ذميوار اخبارون انهن ٻنهي روين جي وچ ۾ چيڀاٽجي وڃن ٿيون. ڇاڪاڻ ته مؤقف نه ڇاپڻ ڪري ”اشتهار“ بند ٿين ٿا ۽ ”جذبن سان نه کيڏڻ“ سبب سرڪيوليشن نه ٿي وڌي. اهڙي صورتحال ۾ ڪا مخلص اخبار ڪيئن جيئي؟ صرف هڪ ئي واٽ آهي ”هلي ۽ واجهاءِ ٻنهي ڄيرن وچ ۾.“

اخبار ڪيئن جيئي؟ اهم سوال آهي. پر ان جا جواب ان کان به اهم آهن ڇاڪاڻ ته انهن جوابن جو تعلق رياستي پاليسين ۽ سماج جي جوڙ جڪ سان هجي ٿو. ان لاءِ پهريون ۽ آخري شرط اظهار جي آزادي آهي. آزادي معنيٰ اهڙي آزادي جيڪا هر قسم جي دٻاءَ کان آجي هجي.

رياستي ڏاڍ هر سطح تي اخبار ۽ اخباري ڪارڪن جي ڪارڪردگيءَ تي اثر انداز ٿي سگهي ٿو. سينسرشپ، اشتهارن جو هٿيار، مافيا جون ڌمڪيون، پوليس جون سختيون ۽ وڏيرن جو اثر رسوخ. اهي سخت حالتون آهن جن ۾ اخبار ۽ ان جا بنيادي ڪارڪن جيئن ٿا.

سويت يونين وارن جي ڪيل سروي موجب صحافين ۽ باهه سان لاڳاپيل ڪم ڪندڙن جي حياتي گهٽ هوندي آهي، عام آڳڙيو جنهن باهه جي ويجهو آهي سان محدود آهي پر صحافي جنهن باهه ۾ جيئي ٿو سا ڪنهن به وقت کيس لوساٽي سگهي ٿي.

سنڌي اخبارن جا ڪيئي عيوضي صحافت سبب پنهنجيون حياتيون ڏئي چڪا آهن ۽ لاتعداد اهڙا آهن جن جو جيئڻ حرام آهي. وڏيرا، ڪامورا ۽ ٿاڻيدار کين ڳولهيندا ٿا وتن. انهن سان ڪي ڪارڪن پنهنجا شهر ۽ ڳوٺ ڇڏي جلاوطنيءَ واري حالت ۾ وڏن شهرن ۾ دربدر نظر اچن ٿا.

اڪثر سنڌي اخبارون ۽ عيوضين کي باقاعدي ملازم رکي نٿيون سگهن. پر اهي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ٿيندڙ ڏاڍاين جون خبرون ڏاڍي ذميواريءَ سان پهچائين ٿيون. اها ٻي ڳالهه آهي ته انهن کي ڪا باقاعده توبت به نه هوندي آهي. بس هانءُ جي سڃائيءَ تي، جيڪي ٿيو هوندو آهي ابتو سبتو رهڙي موڪلين ٿا جيڪو پوءِ سڌو ۽ سولو ڪري اخبارن ۾ ڇپجي پڌرو ٿئي ٿو.

بدقمستيءَ سان صحافت جي تعليم ۽ تربيت وارا ادارا عوام کان پري، مهانگا ۽ ٿورا آهن. ٻئي طرف انهن ادارن جا تيار ڪيل نوجوان اخباري دنيا مان جيڪا توقع ڪن ٿا سا پوري نه ٿي ٿئي. ان ڪري ڏٺو اهو ئي ويو آهي ته جيڪي صحافت جي علمي سکيا وٺي چڪا آهن سي عملي صحافت ۾ ڪونهن ۽ جيڪي عملي صحافت ۾ آهن تن جو دراصل ڪيو ٻيو شعبو هوندو آهي. ڪم جي چونڊ ۽ ڪم جي موقعن وارو گهوٽالو هتي به موجود آهي. ماڻهو جيڪا مهارت رکي ٿو، اها بيڪار رهي ٿي.

اهڙي صورت ۾ صرف هڪ صورت اها پيدا ٿئي ٿي ته جيڪي ڪارڪن عملي صحافت طرف اچي رهيا هجن تن جي واسطيدار اخباري ادارو تربيت ڪري، پر ايئن به نٿو ٿئي. خود انهن ادارن وٽ به اهڙا ڀرپور ذريعا نه آهن جن سان ايئن ڪري سگهن پر اخباري ادارن لاءِ اها ڳالهه هروڀرو نا ممڪن نه آهي، تربيت ٿي سگهي ٿي ۽ ان جي نتيجي ۾ سنڌ اندر علمي ۽ عملي صحافت جا نوان ميدان کلي سگهن ٿا ۽ تربيت يافته صحافين جي هڪ سٺي فوج تيار ٿي سگهي ٿي.

صحافيءَ جي وڏي ذميواري هوندي آهي. صحافت جي ٻوليءَ ۾ ”گيٽ ڪيپر“ وارو اصطلاح استعمال ٿئي ٿو جنهن جو مطلب آهي ته ڊيسڪ تي ويٺل صحافي معاشري لاءِ نقصانڪار خبر کي ”محسوس“ ڪري ۽ ڪنهن گهوٽالي کي جنم ڏيڻ کان بچائي وجهي. اهڙو شعور ڏين لاءِ جتي ٻين سماجي ادارن کي پنهنجو ڪم ڪرڻو آهي اتي خود اخباري اداري کي اهڙي تربيت ڏيڻي آهي.

”خبر ڇا ٿيندي آهي؟“ واري بنيادي سوال جي ڪيترن ئي فيلڊ ورڪرن (نمائندن) کي خبر ناهي هوندي ۽ سندن اماڻيل خبرون اڻپوريون، بي ترتيب، مونجهارا پيدا ڪندڙ ۽ اڪثر فضول هونديون آهن. پر ان جو ڏوهه فيلڊ ورڪرن کي نٿو ڏيئي سگهجي. جيڪي هيانءَ جي سڄائي تي بنا پگهار جي رضاڪارانه طور ڪم ڪري رهيا هوندا آهن. اها ذميواري واري به اخباري ادارن جي آهي ته انهن کي اهڙي تربيت مهيا ڪن. ايئن نه هئڻ جي صورت ۾ فيلڊ ورڪر ڇڙواڳ رهي اڪثر ڪري ڌڌڙ ۾ پير هڻي ٿو، جنهن ڪري ”صحافت“ جو معيار نٿو وڌي.

اخباري ڪارڪنن ۽ ادارن جون مجبوريون پنهنجي جاءِ تي آهن جن جي سڌاري لاءِ گهڻو ڪجهه ڪرڻ ضروري آهي. جيڪو ٿي به سگهي ٿو. حقيقي صحافت ۽ ان جي تقدس جي بحاليءَ لاءِ جيڪڏهن في الحال حقيقي جمهوريت واري شرط کي پورو نٿو ڪري سگهجي ته گهٽ ۾ گهٽ ايترو ضرور ڪري سگهجي ٿو ته حقيقت جي اظهار لاءِ جرئت ۽ فني تربيت وارن پهلوئن ڏانهن وک کڻجي.

غلام يا نيم غلام رياستي ڍانچن ۾ اخبارن جي مالڪن ۽ اخباري صنعت جا پنهنجا مفاد هوندا آهن جيڪي يقيني طور تي ٻين ادارن وانگر نوعيت ۾ منفي ٿين ٿا. ساڳئي وقت اها به حقيقت آهي ته جهڙو معاشرتي ڍانچو هوندو آهي. مجموعي طور تي ان جا ڪردار به تهڙا ئي هوندا آهن. ٽين دنيا جي ٻين گهڻن ملڪن وانگر هن ملڪ ۾ به رشوت ۽ بدعنوانيون عام جام آهن ۽ اهڙي جٺ اخباري دنيا ۾ به اهي. جتي، ايماندار فيلڊ ورڪر کي ڏاڍ ۽ بدعنوانين کان بچڻ لاءِ جلا وطن ٿيڻو پوي ٿو. هتي ڪمزور ۽ مصلحت پسند فيلڊ ورڪر معاشري جي رنگ ۾ رچي بد ڪردار به ٿي سگهي ٿو ۽ اهڙن جو تعداد چڱو خاصو آهي. ڪاش فقط مد لفظن سان انهن کي سڌاري سگهجي! پر اسان ڄاڻون ٿا ته بدڪرداري معاشرتي ڍانچي کان هوندي آهي جنهنڪري .................... ڍانچو نئين سر نه اڏجندو. بد ڪرداريون ختم نه ٿينديون.

جهڙي طرح سان ملڪ جي انتظام، عدالتي نظام، قانون ٺاهيندڙ ادارن ۾ ڪنهن قسم جي بدعنواني ملڪ کي تباهيءَ جي ڪناري تائين پهچائي سگهي ٿي تهڙيءَ طرح تنقيدي نظام يعني صحافت ۾ پکڙيل بدعنواني به ملڪ کي بڇڙاين ڏانهن ڌڪيندي وڃي ٿي.

اهڙي صورتحال ۾ اها تحقيق سچي لڳي ٿي ته ايماندار صحافيءَ جي زندگي ٿوري هوندي آهي ڇاڪاڻ ته اهو هر وقت بڇڙاين خلاف مورچي ۾ هوندو آهي، جتي ڪا به گولي ڪيڏيءَ به مهل سندس زندگي پوري ڪري سگهي ٿي.

هلال پاڪستان سالگرهه ايڊيشن 30 اپريل 1988ع