ڄموري ڏانهن

----kher thar chitsali2024_07_17_12_27_files-- --
ڄموري ڏانهن


ڄمورو به قديم ٻڌيه جي حدن ۾ آهي، ۽ اوڏانهن ’ملنگو‘ نالي هڪ ماڳ تي قديم نقاشيءَ جو ڏس هو، انڪري اسان اوڏانهن جو رخ ڪيو. بلوچستان جي هن سفر ۾ واهي پانڌيءَ جي دوستن وڏو ساٿ ڏنو. هن ڀيري ڊاڪٽر زبير پنهور، اڪبر لاشاري، مصطفيٰ لغاري، ذوالفقار برهماڻي. عباس جنگواڻي ۽ حاڪم خان لغاري سفر جا ساٿي هئا. اسان ڄموري لاءِ ٽنڊي رحيم کان نئه انگئي واري واٽ ورتي. نئه نگئيءَ مان هشت ديهه لڪ وٽان کيرٿر ٽپي، ڏيراچ ۽ ڪتراچ کان لوهِي ۽ اتان اڳتي مُسفري لڪ ٽپي، حب ڳوٺ کان ٿيندا گورک جي اولهه واري پاڙ ڏانهن آياسين، مُسفري لڪ (مسافري لڪ) تي اهو نالو ان ڪري پيو آهي جو اتر کان لوهيءَ ڏانهن ايندڙ ويندڙ مسافرن کي اهو لڪ پار ڪرڻو پوي ٿو، هي لڪ به کيرٿر ۾ آهي. ڏيراچ ۽ ڪتراچ کيرٿر جا دلچسپ جاگرافيائي ماڳ آهن. هتي کيرٿر جي برساتن جو پاڻي تمام وڏين ايراضين ۾ جمع ٿئي ٿو. شايد اهو ئي سبب آهي جنهن تان علائقي جو نالو ’لوهي‘ يا ’لوئي‘ پيو آهي. هن لفظ بابت ڊاڪٽر بلوچ جامع سنڌي لغات ۾ هن ريت معنيٰ ڏني آهي: ”لوهِي جمع لوهِيُون : جبل تي پٿرن جو قدرتي حوض. لوئِي جمع لوئِيون: نئن جي پيٽ ۾ سخت پٿرائين سطح ۾ کڏ، جا برسات جي وقت ۾ پاڻيءَ سان ڀرجي ، تَراڙُ، پٿر جو ڇِتر، وَٽُ. ويڪرو پٿر.“ هيءَ علائقو سچ پچ ايئن ئي آهي. جڏهن ڏيراچ واري سوين ايڪڙ وسيع اونهي جهولي ڀربي آهي ته اها منڇر وانگر وسيع ٿي پوندي آهي، جنهن ۾ بيٺل پاڻي ماڻهوءَ کان تار هوندو آهي. ڏيراچ واري لوهي چئني پاسن کان بند آهي، ان ڪري اهو پاڻي برساتن کان پوءِ به اٺ نَوَ مهينا موجود هوندو آهي. جڏهن هي عارضي ڍنڍ خالي ٿيندي آهي تڏهن ماڻهو اتي ڪڻڪون ۽ ٻيا فصل پوکيندا آهن. ڪتراچ واري لوهي ٽن پاسن کان بند آهي البت هڪ پاسي کان نيڪال اٿس، انڪري ان جو پاڻي ٻن ٽن ڏينهن ۾ نيڪال ٿي ويندو آهي. ٻنهي لوهين ۾ خوب فصل ٿئي ٿو. پڪ سان انهن لوهين سبب ئي علائقي تي”لوهي“ نالو پيو آهي، علائقو هونئن به ڪافي زرخيز آهي. هتان جي ڪڻڪ لاجواب چئي وڃي ٿي. جر ۾ پاڻي آهي انڪري ماڻهو ٽيوب ويلن جي ذريعي پاڻي ڪڍي فصل ڪن ٿا. لوهي (کيرٿر جو الهندو پاسو) خاڪي سنگ مرمر سان ما لا مال آهي، اهو پٿر اڄڪلهه صنعتي پئماني تي ڪڍيو وڃي ٿو ۽ ڪراچيءَ جي مارڪيٽ ۾ وڪامجي ٿو. ڄموري ڏانهن ويندي اسان کي هڪ رات حب ڳوٺ ۾ پئي. واپسيءَ ۾ هڪ رات اسان کي لوهيءَ ۾ پئي جيڪا اسان غلام نبي جماليءَ جي اوطاق ۾ گذاري.





ڄمورو ڪوٽ


حب نديءَ ۾ پوندڙ ڪن ڍورن تي ٻه گبر بند ڏٺاسون جن جي ڊيگهه ٽي ٽي سؤ فٽن کان گهٽ نه هئي. ملنگو سائٽ انهن ٻن راهي گبر بند ۽ کنڊو کيڙ گبر بند جي وچ ۾ آهي. ملنگو جا تفصيل ڏيڻ کان اڳ ڪجهه احوال ڄموري واري ماڳ جو ڪرڻ به مناسب آهي. ڄمورو ڪوٽ ڄموري جي اتر اولهه ڪنڊ تي 30 فٽ اوچي بٺي آهي. جريب کن ايراضيءَ تي ڪوٽ بي ترتيب حصار ۽ بي ترتيب ڪمرن تي مشتمل آهي. اوڀر کان لنگهه اٿس. ديوارن جي ٿولهه لڳ ڀڳ چار فٽ ۽ هاڻوڪي اوچائي5.6 فٽ اٿس. بظاهر سڄو ڪوٽ بي ترتيب آهي پر ان جي بي ترتيبيءَ ۾ اضافو خزاني جي کوجين ڪيو آهي جن سڄو ماڳ کوٽي تباهه ڪري ڇڏيو آهي. مون کي ڄموري ۾ ميرمحمد (گچڪي‎) بروهيءَ ۽ مصطفيٰ لغاريءَ ٻڌايو ته گاج جو ماڳ تَنڪ (جنهن کي عزيز ڪنگراڻيءَ ’ٿَخ‘ لکيو آهي) هتان ويهارو کن ڪلوميٽر اتر اوڀر ۾ آهي. تنڪ کان اڳتي لوڙهه لڪ ٻيا 30 ڪلوميٽر اڳتي نئه ڪولاچيءَ ۾ آهي. ’لوڙهه‘ مقامي ٻروچڪو لفظ آهي جنهن جي معني! آهي ’چاڙهي‘، جيڪڏهن ڪو ايئن چوي ته ”لوڙها لڳ“ ته معنيٰ ٿي ”مٿي وڃ!“ اهو ئي رستو زيدي لڪ ڏانهن وٺي وڃي ٿو. زيدي لڪ تَـنڪ کان لڳ ڀڳ 100 ڪلوميٽر پري آهي. زيدي لڪ اڳتي خضدار ۽ قلات ڏانهن وٺي وڃي ٿو.


ڄموري ڪوٽ مان مليل ٺڪراٽو تاريخ کان آڳاٽو ۽ تاريخي دورن جو به آهي. دلچسپ ڳالهه هيءَ آهي تي ڄموري مان موهن جي دڙي، ڪوٽڏيجي ۽ آمري سائٽن سان ڀيٽڻ جهڙيون ٺڪريون به ملن ٿيون. ان ريت هيءُ انهن تمام ٿورن ماڳن ۾ شامل ٿئي ٿو جتي سنڌ جي ٽنهي اهم ثقافتن يا تهذيبن جون بيٺڪون رهيون آهن. اهو شايد انڪري ممڪن ٿيو آهي جو هي ماڳ سنڌ سان گاج جي رستي ڳنڍيل آهي.





ملنگو


’ملنگو‘ ماڳ جو ڏس مون کي غلام مصطفيٰ لغاريءَ 2007ع ۾ ڏنو هو، پر اهو منهنجي پهچ کان پري هو. هي ماڳ کيرٿر جي اولهه ۾ ڄموري کان حب (ڳوٺ) جي وچ ۾، پر ڄموري کان هڪ ڪلاڪ جيپ جي پنڌ تي آهي. ماڳ جو نالو دلچسپ آهي. ملنگ جي معنيٰ اها ئي آهي يعني ملنگ فقير، بروهڪي لهجي ۾ اهو ’ملنگو’ ٿي ويو آهي. ماڳ بلوچستان جي حدن ۾ آهي، ۽ هنن ڍورن جو پاڻي حب ۾ پوي ٿو. ملنگو کي سڀ کان ويجهو ۽ اهم ڳوٺ ڄمورو آهي. ڄموري جي جاگرافيائي بيهڪ گورک کان اولهه ۾ آهي. جيڪڏهن ڪو شخص گورک کان اولهه طرف هيٺ لهندو ته هن کي اولهه ڏکڻ ۾ بلوچستان جو سڀ کان پهريون ڳوٺ ڄمورو ملندو. ڄمورو پنهنجي جاءِ تي هڪ پاڻڀرو علائقو آهي. ماڻهو مال تي گذارو ڪن ٿا، هتي هڪ سٺو قدرتي چشمو آهي، جيڪو ٻارهو ئي پيو وهي. ان تي ڪجهه پوکي ٿئي ٿي. ڄمن جي وڻڪار سبب ڄمورو سڏيو ويو. البت هتي کجي، کبڙ ۽ لئو به جام آهي. ڄموري جي حيثيت گاج جي ڏکڻ طرف ويجهو هڪ لنگهه جهڙي آهي. حب کان سنڌ ايندڙ ماڻهو ڄموري ۾ ضرور ترسندو، ڄمورو پاڻ به هڪ اهم آرڪيالاجيڪل سائيٽ آهي جتي تاريخ کان آڳاٽن دورن آمري، ڪوٽڏيجي ۽ سنڌو تهذيب کان وٺي اڄ تائين جا سڀ فيچرز موجود آهن. حب ڳوٺ کان ملنگو ويندي واٽ تي گبربندن جو هڪ سلسلو آهي. ملنگو سائٽ انهن مان ٻن، راهي گبر بند ۽ کنڊو کيڙ گبر بند جي وچ ۾ آهي.


راهي بند کان ملنگو ويندي واٽ تي هڪ ڍوريءَ ۾ هڪ ٽاڪرو ديوار تي ڪجهه چِٽ ڏسي اسان بيهي رهياسين. ملنگو هتان گهڻو پري نه آهي. هي چٽ ڏسي مون سمجهيو ته هتي چٽساليءَ جو ڪو وڏو سلسلو هوندو پر هي هڪ ئي ديوار تي سرهن جا ڇهه عدد چِٽ هئا. هر چٽ جي ٽيڪنڪ يا انداز مختلف هو. اهو فرق هن ريت واضح ڪري سگجي ٿو ته انهن مان هڪ چِٽ ۾ سرهه جي جسم لاءِ ٻِٽي ليڪ ۽ ڳچي هڪ ليڪ ۾ ٺاهي وئي. ٻيو سرهه يڪو هڪ ليڪي ٽيڪنڪ ۾ آهي، يعني جسم توڻي ڳچي لاءِ هڪ ئي ليڪ تي بنياد رکيو ويو آهي. ٽِن تصوير ۾ ٻه ليڪي مڪمل آئوٽ لائين آهي، يعني جسم توڙي ڳچي ٻئي ٻِٽي ليڪ ۾ ظاهر ڪيا ويا آهن.. چوٿين شڪل مڪمل ڀراءَ واري ٽيڪنڪ ۾ آهي، يعني هن صورت ۾ ڪا هڪ يا ٻه ليڪون نه آهن پر سڄو جسم ڪوريل آهي. عجيب ڳالهه اها آهي ته هڪ ئي جاءِ تي سڀ ٽيڪنڪون استعمال ڪيون ويون آهن، جنهن مان لڳي ٿو ته هيءَ ڪنهن هڪ ’فنڪار‘ جي ڪارستاني نه آهي پر ٽن يا چئن ڄڻن مختلف دورن ۾ طبع آزمائي ڪئي آهي؟ ڇا سچ پچ ايئن هو يا ڪنهن هڪ فرد شعو�