پِپل ڪنڀ ڏانهن

----kher thar chitsali2024_07_17_12_18_files-- --


اسان ڪلري بند کان ڦِري ‘نَـوَ جهڏڙي کان ٿيندا اوڀر ڏانهن پِپل ڪنڀ طرف نڪري وياسين. هي اُٺن تي ڪلاڪ کن جو سفر هو، يعني تقريباً پنج ڪلوميٽر. هتي پپل ڪنڀ ۽ ڪارن ٽڪرن جي وچ ۾ 500 کن فٽن جو سڌو پوٺو آهي. اسان جيئن ئي ٽڪرين کي ويجها ٿياسين، هڪ ٽڪريءَ تي ٺونگن واري ٽيڪنڪ(pecking technique) سان ڪي گوشت خور جانور اڪريل نظر آيا. اهو يقيناً چِيٽي شينهن جو جوڙو هو. انهن جي جسم تي چِٽ ۽ ڊگها پڇ واضح هئا.


هاڻي اسان پپل ڪنڀ وارن چِٽن کي اچي پهتاسين. سڀ کان پهريون اڌورو نشان هڪ اسٽوپا جو هو. چِٽ نامڪمل ان ڪري هو جو غالباً ڇپ جو هيٺيون حصو وقت جي گاٺ سان ضايع ٿي ويو هو. هيءَ ڇِپ زمين تي ٽيڪيل آهي. ان کان اڳتي هڪ ڪافي قديم چٽ ٻن سرهن جو آهي. اهي يڪ ليڪي ٽيڪنڪ ۾ ڪافي گهرا اڪريل آهن.


ڪجهه اڳتي هڪ انساني شبيهه صليب نما آهي. علائقي ۾ هن ريت صليب يا منڌيئڙي نما ڪاٺوڙي (sticklike) شڪليون ڪافي ڀيرا ورجايون ويون آهن.


ڪجهه اڳڀرو هڪ ڇپ تي سرهه ڏاڍي مختلف انداز ۾ ڇپيل آهي.





پِپل ڪنڀ اسٽوپا


انهن نشانن کان پِپل ڪنڀ تي سڀ کان اهم ڇِپون اهي آهن، جن مان هڪ جي تري تي هڪ خوبصوت اسٽوپا ڇپيل آهي. هي اسٽوپا شڪل صورت ۾ ٽيڪسيلا ثقافت ۽ اترين علائقن ۾ چٽيل اسٽوپائن کان مختلف نه آهي. هونئن، اهڙا اسٽوپا نيپال، گنگا ماٿريءَ ۾ عام آهن. هي ننڍا رسمي ۽ سُکان جا اسٽوپا ٿين ٿا، جيڪي عام طور ماڻهوءَ جي قد بت کان وڏا هوندا آهن. تصويري صورت ۾ اهي ننڍا هوندا آهن.








هن سهڻي اسٽوپا ۾ سڀ وصفون نفاست سان ڏٺيون ويون آهن. چئن مرحلن واري ٿلهي تي آرائشي ويدڪا ٺهيل آهي. ان جي مٿان چار آرائشي سطحون آهن، جنهن تي انڊو/گنبذ آهي. گنبذ تي هرميڪا جا نشان آهن. هي ساڪا/سٿين دور جي اسٽوپائن سان پيٽڻ جهڙو آهي. ۽ هن وقت تائين کيرٿر مان لڌل سمورن اسٽوپا ڄِتن ۾ سڀ کان خوبصورت اسٽوپائن مان هڪ آهي. هن اسٽوپا سان گڏ ڪجهه ٻيا غير واضح نشان به آهن. پر هي اسٽوپا پنهنجي جاءِ تي مڪمل آهي ۽ آرٽسٽ ان ۾ سموريون گهربل وصفون پوريءَ طرح واضح ڪيون آهن. يقيناً هي اسٽوپا محض علامت ٺاهڻ خاطر نه چِٽيو ويو آهي پرشايد آرٽسٽ ان کي مذهبي ذميواريءَ طور ٺاهيو آهي، ويجهو سر زمين تي ڪنهن به اسٽوپا وغيره جو اڏاوتي کنڊر نه آهي، جنهن کي پوڄا جو مرڪز قرار ڏجي. انڪري هتي سڀ کان مکيه ۽ واضح مذهبي نشان هيءَ اُڪر آهي. ايئن ٿو محسوس ٿئي ته هتي هي نشان ئي پوڄا جو مرڪز آهي، ٻڌ مت جا پوڄاري هن نشان کي ئي تيرٿ جو بنيادي اهڃاڻ مڃي ان جي آڏو احترام ۾ هٿ جوڙي گوتم ٻڌ جا منتر اچاريندا هوندا. هن اسٽوپا جي هيٺئين ڀاڱي ۾ چار ڏاڪا ڏيکارريا ويا آهن، ان کان مٿي وچون مرڪزي ٺلهه هرميڪا آهي جنهن تي آرائشي وليون ڏنل اهن. ان جي مٿان ڇٽ کيل اهي جنهن کي پڻ چار حصا آهن. انهن جي مٿان اڌ گول شڪل ۾ ’انڊو‘ يا ٽوپ آهي، جنهن تي ڪلس يا نيل رکيل آهي.


ان ئي ڇپ تي ڪي ٻيا جاميٽريائي نشان نَوَ ٽِڻ راند جا آهن، پر راند کيڏڻ لاءِ نه آهن ڇاڪاڻ ته اهي فرش تي افقي نه پر ديوار تي عمودي حالت ۾ آهن. نَوَ ٽِڻ گهٽ ۾ گهٽ ٻه ڀيرا اڪريل آهي. انهن جي ويجهو ڪي ٻيون متوازي ليڪون، واڌو ۽ منڌيئڙا به ڏنل آهن.


ساڳي چِپ تي پوئين پاسي اسٽوپا جون ڪي ٻيون هڪٻئي کان مختلف شڪليون/ ڊزائينون اڪريل آهن. هڪ آرائشي اسٽوپا اڀو مينار نما آهي. ان مينار جي هر مرحلي تي گول يا بيضوي آرائش آهي. چوٽ تي نرل اٿس جنهن مان ڊگهي ڌڄا لڙڪي رهي آهي. ان ئي اسٽوپا جي کاٻي پاسي هڪ سرهه (يا هرڻ) اسٽوپا ڏانهن منهن ڪري بيٺو آهي، ڄڻ مرگهه وڻ ۾ ٻڌ جو پهريون وعظ ٻڌي رهيو هجي. انهن ۾ ئي اسٽوپا جون ڪي ساديون شڪليون به آهن جن جهڙا اڏاوتي ٺلهه اڄ به ڪاڇي ۾ عام آهن. . انهن مان هڪ ٺلهه جو نمونو مير رڪڻ ۽ شنگاردار جهڙو آهي جيڪي پنهنجي بيهڪ ۾ سانچي اسٽوپا جهڙا آهن ، پپل ڪنڀ جا ڪي اسٽوپا نشان. هن اُڪر ۾ هڪ کان وڌيڪ اسٽوپا ڏسجن ٿا. مرڪز ۾ هڪ پيچيدي اڪر مان انساني شبيهه جو ڌنڌلو عڪس ملي ٿو، ڄڻ ڪو شخص يوگ آسڻ ۾ ويٺو آهي. ڇا هيءَ ٻڌ جي شبيهه آهي، جيڪا آرٽسٽ پوريءَ طرح واضح ڪري نه سگهيو آهي. هي ٻڌ آهي ته پوءِ هيءَ کيرٿر ۾ دريافت ٿيل گوتم جي پهرين تصوير چئي سگهبي. هتي ئي هڪ انتهائي آرائشي اُڪر جيتوڻيڪ اڌوري اڌوري آهي پر صاف ڏسجي ٿو ته اها به هڪ اسٽوپا ٺاهڻ جي ڪوشش آهي. پپل ڪنڀ وٽ ئي پٿر تي پيل ڇِپن تي به هنڌ هنڌ نقاشي ڏسجي ٿي، جنهن ۾ ڏاڪڻ نما جاميٽريائي خانا (شايد اسٽوپا) ۽ ڪٿي ڪٿي ڪا علامت (شايد ڪي اکر) نظر اچن ٿا. ڪٿي ڪٿي ڪاٺي نما انساني اڪر به نظر اچي ٿي.


پپل ڪنڀ تي اسٽوپائن جي ٻن قديم چٽن جي وچ ۾ موجود انساني شڪل ايئن آهي جيئن ڪو جوڳي يوگ آسڻ ۾ ويٺو هجي. جيتوڻيڪ هي ڪا سٺي شبيهه نه آهي، ته به اها ٻڌ ڌرم جي حوالي سان سڄي کيرٿر مان هن مهل تائين مليل ڪنهن جوڳيءَ جي پهرين شبيهه آهي. جيڪا ٻڌ جي انداز سان به ڀيٽي سگهجي ٿي. هتي ڏنل ٻي تصوير ’مرگهه ون‘ جي آهي، جيڪا ٻڌ مت جي اهم ترين علامتن مان هڪ آهي.


ان بنيادي علامت جي موجودگيءَ جي باجود اسان اهو چئي سگهون ٿا ته سنڌ ۾ مهايانا فرقي جي موجودگي ۽ زور جي باوجود هنايانا فرقي جا بنيادي اصول حاوي رهيا آهن. جيئن ته اسان کي سنڌ جي ميداني علائقن مان ٻڌ جون مورتيون ملن ٿيون (جيئن ڪاهوءَ جي دڙِي مان) انڪري اسان ايئن به چئي سگهون ٿا ته مهايانا فرقي جو اثر جابلو علائقن ۾ گهٽ رهيو.هوندو. ۽ ٻڌ مت جي پوچاري خلق ٻڌ جي شبيهه کان سواءِ ٻيون سڀ علامتون استعمال ڪيون آهن، خاص ڪري هاٿي، ڪنول (يا ان جي جاءِ تي ڪو به گل)، اسٽوپا، هرڻ (يا ان جي جاءِ تي سرهه ۽ ڍڳو)، سواستيڪا وغيرو.








ڀورو دڙو


پپل ڪنڀ وٽ ئي هڪ ماڳ ”ڀورو دڙو“ آهي. اهو پپل ڪنڀ ئي آهي. عزيز ڪنگراڻيءَ ’ڪاڇو هڪ اڀياس‘ ۾ جن چٽن جو ذڪر ڪيو آهي، اهي ’پپل ڪنڀ‘ وٽ ئي آهن. البت انهن مان هڪ نشان تي منهنجي نظر نه پئي. اهو هڪ ڇڙواڳ گهوڙو آهي. هن ڊوڙندڙ گهوڙي تي ڪو به سوار نه آهي، انڪري ان کي به سدو ڊهه واري گهوڙي وانگر ٻڌ جي علامت طور قبول ڪري سگهجي ٿو. اسان جي دوست اشتياق انصاري ان گهوڙي جي تصوير ورتي هئي جيڪا سندس ٿورن سان هتي ڏجي ٿي.





هڪ هنڌ هڪ نشان ڄڻڪ تارو آهي، ان کي اَٺ (8) ڪِرڻا آهن. ڇا اسان ان کي ٻڌ جا اَٺ اصول قرار ڏيئي سگهون ٿا؟

















زينيءَ وٽ اسٽوپا


چُچڙ ڏانهن ويندي اسان هڪ ڀيرو وري وڃي چِٽيءَ کان نڪتاسون. هن ڀيري هتي رستماڻي نه پر ملوکاڻين جو گهر هو. ان ملوکاڻيءَ کان چِٽيءَ جو ڏس پڇيو ته منجهائي وڌائين. اسان واپس زيني ڍوري ۾ لهي اولهه ڏانهن وڌياسين. چچڙ ته نه مليو پر زيني ۾ ئي هڪ ڇِپ تي ٻه اسٽوپا ٺلهه هڪٻئي جي ڀر ۾ چٽيل موجود هئا. هي