پاڪستان جون بـي زبان قومون

فيبروري 2004ع

آئينو روزاني خبرون ڪراچي

پاڪستان جون بـي زبان قومون

ڪجھہ ڏينھن اڳ پنجاب جي گاديءَ واري شهر ۾ نائين عالمي پنجابي ڪانفرنس ٿي هئي، جنھن ۾ هندستاني پنجاب ۽ پاڪستاني پنجاب جي سرڪاري ماڻهن بہ شرڪت ڪئي. ٻنہي ملڪن جي پنجابين کي مبارڪ هجي! ان ڪانفرنس ۾ پاڪستاني پنجاب جي وڏي وزير چوڌري پرويز الاهي بہ شرڪت ڪئي هئي ۽ چيو هئائين تہ ”پنجابي ٻوليءَ جي ترقيءَ سان اردو ٻوليءَ جي ترقي متاثر نہ ٿيندي.“ اها ڳالھہ سمجهڻ ڪا گهڻي ڏکي ڪو نہ آهي تہ پنجاب جي وڏي وزير پنجابي ٻوليءَ جي ترقيءَ جي سوال تي اها وضاحت ضروري ڇو سمجهي!

پنجاب جو ترقي پسند ليکڪ فخر زمان پنجابي ٻوليءَ کي پاڪستان جي بي حد مظلوم ٻولي سمجهندو آهي. ڇاڪاڻ تہ اها پاڪستان جي هاڻوڪي سڀ کان اڪثريتي صوبي جي عوام اهڙي ٻولي آهي جيڪا ڳالهائي تہ سڄي ملڪ ۾ وڃي ٿي پر رسم الخط کان محروم آهي. پاڪستان ٺھڻ کان پوءِ پنجابيءَ جي جاءِ تي اردو رائج ٿي وئي، پنجابي ٻارڙن کي بہ اردو پڙهائي وئي ۽ پاڪستان ۾ پنجاب جو عوامي ادب پنجابيءَ ۾ سرجڻ بند ٿي ويو.

پنجاب جي دانشور ۽ لکاريءَ پاڻ اردوءَ ٻوليءَ ۾ اظهارڻ شروع ڪيو. نتيجو اهو نڪتو تہ پنجاب ۾ اڻپڙهيل پنجابي جي ٻولي فقط زباني حد تائين وڃي بچي. باقي پڙهيل ڳڙهيل پنجابي پنھنجي صوفياڻي ماضيءَ کان ڪٽجي اردو سان ڳنڍجي ويو. ادب سڀ عظيم آهن ڇو تہ انھن ۾”ادب“ آهي. زبانون سڀ عظيم آهن ڇو تہ انھن ۾ ”تجربو“ آهي، پر بھتر آهي تہ ماڻهو پنھنجي ادب ۽ تجربي سان ڳنڍيل هجي. ضروري ناهي تہ دهلي ۽ لاهور کي هڪجھڙا تجربا هجن ۽ ماڻهن جو مزاج ساڳيو هجي.

مستقبل پرائي تاريخ تي ڪو نہ اڏجندو آهي. ان لاءِ پنھنجو ماضي، پنھنجو وجود ۽ پنھنجي ڪهاڻي گهرجي. نواب سراج الدوله بنگال جو هيرو ٿي سگهي ٿو ۽ ٽيپو سلطان ميسور جو. پنجاب جا پنھنجا ڪردار هوندا ۽ سنڌ جا پنھنجا. روپلي ڪولهيءَ جي جاءِ تي ڀڳت سنگھہ کي ڳائي ڪو نہ سگهبو ۽ ڀڳت سنگھہ جي جاءِ تي سورهيہ بادشاھہ جو ذڪر ڪري نہ سگهبو. جيڪو ٻج جتان جو، اتي ئي پاڙ هڻندو ۽ گهاٽي ڇانو ڪندو.

1973ع جي آئين ۾ صوبن کي پنھنجيون ٻوليون صوبائي سطح تي رائج ڪرڻ جو اختيار مليو پر پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان جي عوامي نمائندن پاڻ پنھنجي ٻارڙن کي مادري ٻوليءَ کان محروم ڪيو. ان جو نتيجو اهو نڪتو تہ اردوءَ ٻوليءَ کي ترقي جو وڌيڪ موقعو ملي ويو. اردوءَ جي ترقي ٿي، چڱو ٿيو، اسان ارها ڪو نہ آهيون پر حيرت ان مهل ٿي جڏهن پنجاب جي وڏي وزير پنجابي ٻوليءَ جي ترقيءَ لاءِ ڪي قدم کڻڻ جو اعلان ڪرڻ کان اڳ صفائي پيش ڪئي تہ ”ان سان اردوءَ کي ڪو خطرو ڪو نہ آهي.“

اڳي اسلام کي خطرو ٻڌندا هئاسون، پاڪستان کي خطرو ٻڌندا هئاسون، انھن ٻن خطرن جو ٻڌي خاموش ٿي ويندا هئاسون تہ ڪٿي بيگناھہ ماڻهن جون حياتيون خطري ۾ نہ پئجي وڃن. پر هاڻي اردوءَ کي خطري جي ڳالھہ تي پنجاب جي وزيراعليٰ کي وضاحت ڪرڻي پئي آهي؟ اردوءَ کي خطري جي ڳالھہ اسان تہ محسوس نہ ٿا ڪريون ڇاڪاڻ تہ اها پاڪستان تي راڄ ڪري رهي آهي ۽ سرڪاري حيثيت جي مالڪ آهي. اردوءَ کي اها حيثيت خدا ڪارڻ ملي آهي يا سياسي ۽ معاشي ڪارڻن سبب؟

اردوءَ جي جاءِ تي پنجابي يا سنڌي يا ڪا بہ ٻي شريڪ ٻولي ان ڪري اردوءَ لاءِ خطرو نہ آهي، جو اها اردو سان همعصر ضرور آهي پر هر ٻولي پنھنجي علائقي ۽ دائري ۾ اثر رکي ٿي. اردوءَ کي خطري جي ڳالھہ فقط اهي ٿا ڪن جيڪي اردوءَ کانسواءِ ٻي ڪا بہ ٻولي نٿا ڄاڻن ۽ سمجهن ٿا تہ سندن اقتصادي ۽ معاشرتي مفادن جو مدار فقط اردو ٻوليءَ تي آهي. اها هڪ وڏي غلط فهمي هئي جيڪا هڪ مخصوص طبقي 1947ع ۾ پاڻ تي طاري ڪئي ۽ ڪوشش ڪئي تہ پاڪستان تي فقط اردو رائج ٿي.

ان وقت جي حاڪمن ان غلط فهميءَ کي ڳنڍ ڏئي سرحد، بلوچستان کان بنگال تائين پاڪستان ۾ اردو مڙهي ڇڏي. جنھن جا نفسياتي نتيجا نڪتا. مقامي قومن پاڻ کي محڪوم سمجهڻ شروع ڪيو ۽ زبانون محبتن بدران نفرتن جو ڪارڻ بڻجي ويون. جڏهن بنگالين بنگالي ٻوليءَ جي ڳالھہ ڪئي تہ ان کي پاڪستان، اردو ۽ اسلام خلاف بغاوت سمجهيو ويو. جنھن جو نتيجو 1971ع ۾ سامهون آيو. ٻوليءَ جي بل جي حوالي سان سنڌ ۾ 1972ع ڌاري آئيني قدم کنيو ويو تہ هٿرادو طور ٻيھر فساد کڙا ڪيا ويا. ان کانپوءِ دردناڪ واقعا ٿيا جيڪي هاڻي هڪ عجيب ۽ غير سياسي سيٽ اپ جي صورت وٺي بيٺا آهن. پاڪستان تاريخ مان اڃا تائين سبق نہ سکيو آهي.

ٻوليون هڪٻئي جون مخالف نہ ٿينديون آهن. ٻوليون تہ فقط علم ۽ اظهار جو ذريعو ٿين ٿيون. جيڪو جنھن بہ ٻوليءَ ۾ پڙهي ۽ اظهار ڪري. جيڪڏهن عربي، فارسي ۽ انگريزي، اردوءَ لاءِ خطرو ٿي نہ سگهيون تہ پوءِ پنجابي ۽ سنڌي يا بنگالي ڪيئن پئي ٿي سگهيون؟ يا ڪيئن ٿيون ٿي سگهن! اردو دان طبقو جيئن تہ ٻولين جي بحران ۾ نہ آهي ان ڪري اهو سمجهي ئي نٿو ٿي سگهي تہ ڪو سنڌي، پنجابي، پشتون، بروهي يا بلوچ ٻار غير مادري ٻوليءَ ۾ تعليم وٺڻ جي ڪوشش ۾ ڪيتري تڪليف محسوس ٿو ڪري.



پاڪستان جي اردو دان سرڪاري صاحبن کي ٻين ٻارن جي اها تڪليف محسوس ڪرڻ گهرجي. جيڪڏهن احساس ڪرڻ لاءِ ڪو تجربو ڪرڻو آهي تہ هو پنھنجن ٻارن کي ڪنھن مختصر عرصي لاءِ ڪنھن بہ غير اردو ميڊيم ۾ پڙهائي ڏسن. کين يقين ڪرڻ گهرجي تہ غير مادري ٻوليءَ ۾ پڙهندي جيتري تڪليف سندن ٻارن کي ٿيندي، اوتري ئي تڪليف ٻين ٻارڙن کي بہ ٿئي ٿي.

ملڪ جا “پڪا پاڪستاني” تعليم دان ۽ نظرئي دان صاحب جيڪڏهن ايئن ٿا سمجهن تہ پاڪستان ۾ تعليم جو هڪ ميڊيم ڪري هو ڪنھن هڪ مضبوط قوم جي تشڪيل ڪري رهيا آهن تہ وڏي ڀل ۾ مبتلا آهن. مون پاڪستان جي مختلف صوبن جي ٻہراڙين ۾ ٻارڙن کي غير مادري زبان ۾ پڙهندي ضرور ڏٺو آهي پر آئون هتي سندن ريمارڪ ورجائڻ نٿو چاهيان. جيڪي هو اردو ۾ زوري تعليم تي ڏيندا رهيا آهن. ٿورو لکيو گهڻو سمجهو! هو ڪي قصيدا ڪو نہ پڙهندا آهن ۽ نہ وري اردوءَ ۾ پڙهڻ سان هو پاڪستان ۽ اردوءَ جا جانثار سپاهي ٿي پيا آهن.

فخر زمان صاحب پنجاب ۾ پنجابي زبان ۾ تعليم جو ڪيس کڻي ڄڻڪه پاڪستان جي سڀني قومن جو ڪيس کنيو آهي ۽ ٻين کي پنھنجن ٻارن لاءِ مادري ٻوليءَ ۾ تعليم ڏيارڻ جي حق لاءِ آئين سازيءَ جي سڌي اڻسڌي سوچ ڏني آهي. اهو چڱو ٿيو جو هن ڀيري پنجاب پنھنجي بي زبانيءَ تي ڳالهايو. ايئن جيڪڏهن ڪو ننڍو صوبو ڳالهائي ها تہ في الحال پڃجي وڃي ها! چڱي ڳالھہ اها آهي تہ سنڌ ۾ مادري زبان ۾ تعليم جو نظام پاڪستان کان اڳ بہ رائج هو. البت هاڻي سنڌ جي وڏن شهرن خاص ڪري ڪراچيءَ ۾ سنڌي ٻارن لاءِ ڪنھن هڪ اڌ اسڪول کانسواءِ ڪو بہ چڱو سنڌي ميڊيم اسڪول نہ آهي. پنجاب جي دانشورن کي معلوم هجي تہ فقط پنجابي ”بي زبان،“ نہ آهي پر پشتون ۽ بلو