ٻاٻرو

�ٽي وقت ۾، گهٽ ۾ گهٽ آمري دور ۾ چڱي طرح آباد هئي. پڪ سان اها نالي به ساڳي دور جي لوڪن کوٽي هئي. اها سچ پچ ته حيرت جي ڳالهه آهي ته هيڏي سخت پٿر ۾ قديم لوڪ اها نالي ڪيئن کوٽي سگهيا؟ بهرحال، هيءَ نالي سنڌ ۾ آبپاشيءَ جي سڀ کان قديم آثارن مان هڪ ٿي سگهي ٿي. دادو ضلعي ۾ منڇر ڍنڍ جي اولهه طرف گاجي شاهه واري چشمي تي ساڳئي دور جي انسانن پڻ هڪ شاهي نالي تيار ڪئي هئي، جنهن جان نشان اُتي موجود آهن.

هي ڍورو هٿرادو ناليءَ کان مٿي سوڙهو ٿيندو وڃي ٿو. لاهوت اتڙيءَ وٽ چشمي جو پاڻي جبل جي هڪ سوراخ ۾ ڪري ٿو، جتي ان وهڪري هڪ ڍڪيل ۽ غار نما ڪنڀ ٺاهيو آهي. اوڀر ڏکڻ طرف غار جو ڪشادو منهن پُر اسرار ڏِک ڏئي ٿو. اونداهي غار جي آخري ڇيڙي تي ڇت ۾ ٺهي پيل سوراخ مان ڇڻي ايندڙ روشنيءَ سبب ڪنڀ جي اندرين ڪنڊ ۾ پاڻي جرڪندو نظر اچي ٿو. غار جي ڇت ۾ پاريهلن پنهنجا آکيرا جوڙيا آهن. نانگ بلائن ۽ وڇن به ماٿريءَ جي ڇِپن ۽ پٿرن پويان پنهنجا اجها ٺاهيا آهن. هن اِتڙيءَ تي اهو نالو شايد ان ڪري پيو آهي جو هي ماڳ ڪنهن حد تائين لاهوت واري اصل ماڳ سان هڪجهڙائي رکي ٿو.

اسان جيئن ئي لاهوت اِتڙيءَ کي ويجها ٿياسون. ڪنڀ جي ڪنڌيءَ تي پسار ڪندڙ هڪ واڳونءَ پيرن جي کڙڪي تي اکيون پٽيون ۽ خطرو محسوس ڪري پاڻيءَ ۾ لهي ويو. واڳون اسان کان ڊنو هو ۽ اسان واڳونءَ کان. ”شايد هتي ٻيا واڳون به هجن!“ اسان هيڏانهن هوڏانهن ڏٺو. بظاهر ڪو ٻيو حيوان ڪونه هو ته به اسان ڪوشش ڪئي ته جلد کان جلد ڪنڀ کان اڳتي نڪري وڃون. آڏو، ڍوريءَ ۾ ڏهن پندرهن فٽن جي اوچي قدرتي رنڊڪ هئي. ساڄي ۽ کاٻي پاسي اڀڪپريون ٽڪريون هيون. پوئتي موٽڻ مهڻو هو. اسان جو سونهون اڳتي وڌي هڪ وڏي پٿر تي چڙهيو. ديوار ۾ هڪ سوراخ جي منهن تي هٿ رکي زور ڏيئي، جسم کي مٿي ڇڪي، ٻئي پٿر تي پير رکي، مٿي چڙهي ويو. سندس پويان سڄو قافلو ساڳي اٽڪل سان هڪ هڪ ڪري مٿي چڙهندو ويو، فقط انور پيرزادو هيٺ رهجي ويو.

”توهان مٿي ڪٿان چڙهيا آهيو؟“ هن مٿي بيٺلن کان پڇيو.

”تون جنهن وڏي پٿر تي بيٺو آهين، اتان توکي ديوار ۾ سوراخ نظر ايندو، ان ۾ هٿ وجهي، ان جي سهاري ٻئي پٿر تي چڙهه ته پوءِ اسان توکي ڇڪي ٿا وٺون!“ ماستر يعقوب جواب ڏنو.

”پر آئون ان سوراخ ۾ هٿ ڇو وجهان؟ ... ان ۾ ته لُنڊي ويٺي آهي!“ هن ان سوراخ ڏانهن اشارو ڪيو.

”ايئن وري ڪيئن؟ اسان سڀني ان ۾ هٿ وڌو آهي!“ مون چيو.

”توکي اعتبار نه ايندو، مون کي پنهنجي ڪيميرا ڏي ته فوٽو ڪڍان! جڏهن فوٽو ڌوپجندا ته ڏسجانءَ!“ انور چيو. مون کيس ڪيميرا ڏني، هن فوٽو ڇڪيو ۽ پوءِ کيس ڪنهن نه ڪنهن ريت مٿي ڇڪي ورتوسين. اتي سچ پچ بلا موجود هئي (اها تصوير مون وٽ اڄ به محفوظ آهي).

خبر نه آهي ته قدرت اسان کي ڪهڙن ڪهڙن خطرن کان بچائيندي رهي آهي ۽ اسان کي پتو ئي ڪونه پيو آهي. سڄي قافلي جي باسلامت نڪرڻ کانپوءِ ان لُنڊيءَ تي انور جي نظر پوڻ شايد قدرت طرفان احساس ڏيارڻ هو ته اها وِک وِک تي حفاظت ڪري رهي آهي، ۽ ان وقت تائين ڪندي رهندي جيستائين اهو ڪم مڪمل نٿو ٿئي، جيڪو اسان جي حصي ۾ لکيو ويو آهي.

لاهوت اِتڙي ۽ ان کان مٿي سوڙهي ۽ سخت ڍوريءَ ۾ ننڍن وڏن گول پيالن جهڙن ستن اٺن حوضن ۽ ڪنڀن جو منظر سڀ کان سهڻو آهي. بلڪل ايئن پيو لڳي، ڄڻ پرستان هجي. شفاف پاڻيءَ سان ڀريل ننڍا وڏا گول پيالا ڄڻڪ پرين جي اشنان لاءِ تازو ڀريا ويا هئا. ڪو واٽهڙو ڪيڏو به تڪڙو هجي، سندس دل چوندي ته ڪجهه گهڙيون هتي ترسي پوي، ۽ جيڪڏهن ترسندو ته گهڙي سوا اک به ضروري لڳندس. مقامي ماڻهو انهن کي ’کوهه‘ چون ٿا. اهي سوَ سيڪڙو قدرتي آهن. جيڪڏهن اڄوڪي خشڪ دور ۾ هيءَ ماٿري هيڏي سهڻي ۽ من موهيندڙ آهي ته پوءِ پٿر جي آخري دور ۽ شروعاتي زرعي دور ۾ هتي ڪيڏي رونق هوندي جڏهن سنڌ جو موسم بهتر هو ۽ وڌيڪ مينهن پوندا هئا!

آئون قديم انسان جون نشانيون ڳولڻ لاءِ اولهه پاسي واري ٽاڪرو ڪنڌيءَ تي چڙهي ويس. قديم وقتن جون ٺڪريون ٽڙ پکڙ پيون هيون. انهن جو تعداد گهڻو ڪونه هو ۽ نه وري انهن تي ڪا اهڙي واضح گهڙاوت يا نشان مليو جنهن سان ٺِڪرين جو دور معلوم ٿي سگهي. چقمقي پٿرن جا ننڍڙا اڍنگا ٽڪر به هِتي هُتي موجود هئا. انهن کي ڪن قديم اوزارن جا ڀڳل ٽٽل پاسا چئي پيو سگهجي. اسانجو ننڍڙو قافلو ڍوري جي الهندي اوچائيءَ تان واپس اتر کان ڏکڻ پنڌ شروع ڪيو. ڍوري جي پيٽ مان قدرتي غارون اسان کي تڪنديون هليون. انهن مان ڪن ڪن غارن کي انساني هٿن وڌيڪ ويڪرو ڪيو آهي.

مٿي جبل جون چوٽيون ديو جيڏن جانورن جهڙيون شڪليون ٺاهي بيٺيون آهن. سڀ کان اوچي چوٽي گهڻن منهن واري نانگ جيان ڦڻ کنيو بيٺي آهي. هڪ ڇپ ايئن آهي ڄڻ ڪو وڏو ڊائنوسار حملو ڪرڻ لاءِ پوين پيرن تي اُڀو ٿي بيٺو آهي. انساني کوپڙيءَ جهڙي هڪ شاهي ڇِپ جبل ۾ ڦاٿل آهي جيڪا خالي اکين جي کوپن سان ڍوري ۾ ايندڙ ويندڙ کي گهوريندي رهي ٿي. هڪ ننڍي چوٽي قد واري ٿُلهي کُنڀيءَ جهڙي آهي. برساتن ڪن ڪن هنڌن تي جبل جون ڪچيون لاهيون اهڙيءَ طرح ڪوريون آهن جو اهي مندرن جو جهڳٽو محسوس ٿين ٿيون.

مهير جي ڪلهن تان پنڌ ڪندو قافلو هڪ ننڍڙي ڍوريءَ مان لهي ٻاٻري واري ٽڪري تي چڙهيو. سامهون پٿرن جي هڪ قديم اڏاوت تي نظر پئي. سڄو قافلو تڪڙو تڪڙو اڃا اڳتي لنگهي ويو پر منهنجا قدم اڳتي نه وڌيا. منهنجي ذهن جي پڙدي تي گبربندن ۽ گوربندين جو تسلسل ڦري آيو. هيءَ اڏاوت ٻاٻري جي بُٺيءَ تي هڪ گوربنديءَ جي آهي، جيڪا ٽڪريءَ جي ڇت تي هڪ ننڍڙي پهاڙيءَ ڍوريءَ جو پاڻي جهلڻ لاءِ ٺاهي وئي هئي. پاڻي جهلڻ جو اهو ساڳيو نمونو آهي، جهڙو اسان مهير جي اتر واري چوٽيءَ تي جيئري ڳوٺ ۾ ڏٺو هو. ٻنهي بندن جي ڄمار ۾ گهٽ ۾ گهٽ چار هزار سالن جو پنڌ آهي. مون هن بند جي تفصيلي ماپ ورتي ته جيئن رڪارڊ ٿي وڃي. هن ٻاٻري بند جو وچون حصو، جيڪو ڍوري جي پيٽ ۾ هو، تيز برساتن ڊاهي لوڙهي ڇڏيو هو، البت ڍوري جي ٻنهي ڪلهن تي بند جا باقي حصا قائم دائم آهن.

بند کان هڪدم پوءِ هاڻي هڪ نئون برساتي ڍورو وجود وٺي رهيو آهي، ان کاڌ سبب هڏين جو هيڪاندو ذخيرو ظاهر ٿي پيو آهي. هڏين جو هي ذخيرو تڏهوڪي دور ۾ سنڌ جي ثقافت ۽ خوراڪ وغيره تي سٺي روشني وجهي سگهي ٿو.

اسان هڏين جو ذخيرو اورانگهي ٻاٻري جي وڏن آثارن طرف اڃا ٻه چار وکون مس کنيون ته زمين ۾ کوٽيل ننڍڙين گول کڏن تي نظر پئي، ٽي انچ اونهيون ۽ ڇهه ست انچ ويڪريون هي ست کڏون بنهه پيالن جهڙيون آهن، ڇا انهن تي مَٽ رکيا ٿي ويا؟ يا انهن جو ڪو ٻيو ڪارج هو؟ اهو سوال اسان پنهنجن ذهنن ۾ کڻي اڳتي وڌي وياسين.

هن ٻاٻرو بٺيءَ جي ڇت چڱي ويڪري ۽ هموار آهي. بٺيءَ جي ڪنڌيءَ تي چوطرف ننڍي حفاظتي �