هڪراءِ نتيجي لاءِ گڏيل ڊائلاگ

ڇنڇر 4 فيبروري 1995ع

نوٽ بوڪ مان روزاني برسات ڪراچي

هڪراءِ نتيجي لاءِ گڏيل ڊائلاگ

حڪومت ۽ ايم ڪيو ايم جي وچ ۾ هلندڙ ڳالهيون اهڙي ڪچي ڌاڳي جھڙيون اهن جيڪو ٽوپو ڏيندي گهڙي گهڙي ٽٽي پوي ٿو. ان ڪچي ڌاڳي سان جيڪو ڪپڙو سبيو پيو وڃي، ان جي ٽاڪن تي ڪھڙو اعتبار! اهي ٽاڪا واٽ ويندي ڪنھن بہ اجائي سجائي ڳالھہ تي ايئن ٽٽي سگهن ٿا، ڄڻ لڳا ئي ڪو نہ هئا.

ڪرپشن ۽ لالچ جي هن زماني ۾ اهڙو ڪو ڪارخانو بچيو ئي ناهي جيڪو پڪو ڌاڳو تيار ڪندو هجي! البت اهو ڌاڳو ٺاهڻ وارا گهٽي گهٽيءَ ۾ موجود آهن، جنھن کي لغڙ باز ماڻهو مانجهو سڏين ٿا، هر ڪو ٻئي جو ڌاڳو ڪٽڻ چاهي ٿو، چاهي اهو زندگي جو ئي ڇو نہ هجي!

مسٽر ذوالفقار علي ڀٽي تي الزام آهي تہ سندس دور ۾ سنڌي ٻوليءَ وارو بل پيش ڪري سنڌ ۾ لساني تقسيم ۽ فسادن جو بنياد وڌو ويو ۽ ان کانپوءِ ئي سنڌ جي قومي هيڪڙائي اهڙي طرح ٽٽي آهي جو ٽاڪو ئي نٿو لڳي. ڀٽي صاحب ڪجھہ سياسي غلطيون ضرور ڪيون هونديون پر سنڌ ۾ فسادن جي شروعات جي ذميواري مسٽر ڀٽي تي وجهڻ ان سياسي انتشار ۽ اجائي سياسي دليل بازيءَ کانسواءِ ٻيو ڪجھہ نہ آهي، جيڪا اڄڪلھہ جي مجموعي سياست ۾ ڪاهي پئي آهي.

سنڌ ۾ سنڌي ماڻهن جو پھريون ڪوس ان وقت ٿيو هو جڏهن 1947ع ۾ هندستان مان آيل ”مظلومن“ هٿان ڪراچيءَ جي جامع ڪلاٿ ۽ برنس روڊ جي ڀرپاسي ۾ رهندڙ هندو آبادي تي حملا ٿيا هئا. اها بربريت هٿ وٺي ڪئي وئي هئي تہ جيئن ان علائقي ۾ رهندڙ هندو اٿي وڃن. پوءِ ايئن ئي ٿيو ۽ هندو اتان گهر گهاٽ ڇڏي هليا ويا. اهو ئي سبب آهي جو برنس روڊ ۽ ڀرپاسي ۾ اڄ بہ وڌ ۾ وڌ آبادي انھن ”مظلومن“ جي پونئيرن جي آهي جيڪي 1947ع ۾ لڏي آيا هئا.

تاريخ جي ورقن ۾ ڏاڍيون تلخيون آهن. ڪو ماڻهو انھن ڏينھن جون اخبارون اٿلائي پٿلائي ڏسي تہ رت جا ڳوڙها ڳاڙيندو ۽ ڳيتيون ڏيندو رهجي ويندو. ڪراچيءَ جي رستن تي سنڌين جو ٻيو وڏو ڪوس سنڌي ٻوليءَ جو بل پيش ٿيڻ وقت ٿيو هو.

مون کي ياد آهي تہ جنھن ڏينھن تي ممتاز ڀٽي کي سنڌي ٻوليءَ جو بل پيش ڪرڻو هو، ان ڏينھن تي بل پيش ٿيڻ کان اڳ ئي جنگ اخبار ”اڙدو ڪا جنازه هئه ذرا دهوم سي نڪلي“ جي سرخيءَ سان اخبار ڇاپي ڊسٽريبيوٽ ڪري ڇڏي هئي. ڇا جنگ اخبار جي مالڪن کي اڳواٽ ڪا خبر هئي تہ ٻئي ڏينھن تي پيش ٿيندڙ بل ۾ اڙدوءَ جي خلاف ڇا ٿيڻو هو؟ ظاهر آهي تہ جنگ اخبار خوفناڪ اٻہرائيءَ جو مظاهرو ڪيو هو ۽ اڙدو آباديءَ ۾ سستي مقبوليت حاصل ڪرڻ گهري هئي، بالڪل ايئن جيئن اڄڪلھہ شام واريون اڙدو ۽ انگريزي اخبارون ڪري رهيون آهن.

ممتاز ڀٽي جيڪو بل پيش ڪيو هو، ان ۾ اڙدو جي خلاف ڇا هو؟ ممتاز ڀٽي واري بل جي مخالفت ڪندڙ اهو فرق ٻڌائي نہ سگهندا جيڪو ممتاز ڀٽي ۽ پوءِ غلام مصطفيٰ جتوئي پاران پيش ڪيل بل جي وچ ۾ موجود هو. مان سمجهان ٿو تہ ممتاز ڀٽي جي بل ۾ تہ ايترو بہ لکيل ڪو نہ هو جنھن موجب سنڌ جي اڙدو آباديءَ کي سنڌي سکڻ لاءِ ڪو مدو ڏنو ويو هجي، جڏهن تہ غلام مصطفيٰ جتوئي واري بل ۾ اهو مدو بہ مقرر ڪيو ويو هو. اها ٻي ڳالھہ آهي تہ اهو مدو بہ پورو ٿي ويو، جنھن کان پوءِ هاڻي اڙدو ڳالهائيندڙ ماڻهو آئيني طور مياري ٿي چڪا آهن.

غلام مصطفيٰ جتوئي ۽ ممتاز ڀٽي هٿان پيش ٿيل بلن ۾ ڪو خاص فرق ڪو نہ هو، سڄو ممڻ جنگ اخبار جي غير ذميواراڻي صحافت مچايو. باقي بچيل ڪم تڏهوڪي حزب اختلاف جي چڱن مڙسن ڪيو. جنگ اخبار اڙدوءَ جي جنازي واري سرخي، هر صفحي تي ڪارن حاشين، رئيس امروهويءَ جي قطعي ۽ ڀڙڪيل خبرن ذريعي ڪراچيءَ جي اڙدو آبادين ۾ پئٽرول ڇڻڪارن جو ڪم صبح جو ئي ڪري ڇڏيو هو. باقي ڪم حزب اختلاف ڪيو.

ٿيو ايئن جو، اهو جمعي جو ڏينھن هو. صبح وارو اجلاس جاري هو تہ جمعي نماز جو وقت ٿي ويو. مخالف ڌر جي ميمبرن ڀوپالي ۽ عثماني وغيره اسپيڪر جو ڌيان ڇڪايو تہ جناب جمعي نماز جو وقت آهي تنھنڪري وقفو ڪيو وڃي. اجلاس ڪجھہ ڪلاڪن لاءِ ملتوي ٿيو تہ ساڳيا همراھہ برنس روڊ ۽ لياقت آباد وارن علائقن ۾ نماز پڙهڻ بدران اهڙيون ئي تقريرون ڪري آيا جھڙيون اڄڪلھہ الطاف حسين ڪندو آهي. انھن هيجاني تقريرن صبح واري پئٽرول تي تيليءَ جو ڪم ڪيو. سڄي ڪراچي هنگامن ۽ باهين ۾ وڪوڙجي وئي ۽ شهر ۾ ڪرفيو لڳي ويو. ان کانپوءِ سنڌي ماڻهو لاش ڍوئڻ لڳي ويا. انھن ڏينھن جون جنگ ۽ هلال پاڪستان اخبارون هڪ هڪ واقعي جا دستاويزي ثبوت آهن.

ڪراچيءَ وارن کي ذوالفقار علي ڀٽي سان ٻن يا ٽن سبب ڪري دشمني هئي. پھرين اها تہ ذوالفقار علي ڀٽي جو هڪ نعرو سوشلزم هو. ان نعري تي هن عمل ڪيو يا نہ ڪيو؟ اها جدا ڳالھہ آهي. ڪراچيءَ جي اڙدو آبادي تن ڏينھن ۾ جماعت اسلامي ۽ جمعيت علماءِ پاڪستان جي اثر هيٺ هئي ۽ انھن جو پنجابي ۽ پٺاڻ عنصرن سان ان ڪري فطري اتحاد هو جو اهي بہ سنڌ ۾ اڙدو ڳالهائيندڙ آباديءَ وانگر اقليت ۾ هئا ۽ ان خيال جا هئا تہ هنن جو سنڌ جي مقامي آباديءَ سان معاشي ٽڪراءُ آهي.

ڀٽي صاحب سان اختلاف جو ٻيو سبب اهو هو تہ ان وقت سنڌ جي ٻہراڙين جي ماڻهن کي پھريون ڀيرو ڪراچيءَ ۾ نوڪرين جو حق مليو هو ۽ ڪراچيءَ جي روڊن رستن تي نوڪري پيشو سنڌي ڏسڻ ۾ اچي رهيا هئا، بلڪل ايئن جيئن ايوب خان جي وقت ۾ پٺاڻ ۽ پنجابي اچي چڪا هئا، ان طرح سنڌ ۾ پيدا ٿيندڙ اڀرو سنڌي مڊل ڪلاس ڪنھن کي بہ ڪو نہ ٿي وڻيو.

ٽيون سبب اهو هو تہ ڀٽي صاحب جنھن عوامي سياست جو مظاهرو ڪيو هو، ان نہ رڳو اصل حڪمران طبقن کي وائڙو ڪري ڇڏيو هو، پر هنن کي اها ڳالھہ بہ سمجھہ ۾ اچي وئي هئي تہ هاڻي ان عوامي سياست ۽ ڀٽي جي مقبوليت کي منھن ڏيئي نٿو سگهجي. انھن ئي ڏينھن ۾ 22 خاندانن ۽ انھن جي پرڏيھي سرپرستن بالڪل ان ريت دولت لٽائي، جيئن اڄڪلھہ نواز شريف پيو ڪري. اڄ بہ ساڳيا مذهبي، سرمائيدار ۽ سياسي اقليتي طبقا ساڳي طرح مصروف نظر پيا اچن.

بہرحال، ڀٽي صاحب ان وقت بہ سنڌ جي ٻن آبادين يعني سنڌي ۽ اڙدو ڳالهائيندڙن کي پاڻ ۾ ٺاهي ڇڏيو ۽ اهي ڦٽ وڏي حد تائين ڇٽي ويا جيڪي ٻوليءَ جي فسادن دوران چڪيا هئا. پر ڀٽي صاحب معاملا ايئن نہ ٺاهيا جيئن اڄڪلھہ پ پ حڪومت ڪري رهي آهي. ٿي سگهي ٿو تہ هن وقت جون حالتون ڪجھہ مختلف هجن پر هن مهل هلندڙ ڳالهين ۾ حڪومت ٽياڪڙي جو ڪردار ادا ڪو نہ پئي ڪري. هن وقت حڪومت پاڻ ڌر بڻجي ويٺي آهي.

مسٽر ڀٽي ٻوليءَ جي فسادن کان پوءِ اڙدو ۽ سنڌي ڳالهائيندڙ نمائندن کي گڏ ڪري هڪ هنڌ ويھاري ڳالهين تي مجبور ڪيو هو ۽ کين ان مهل تائين اٿڻ نہ ڏنو جيسين ڪنھن نتيجي تي نہ پھتا. ان کانپوءِ ڪو گمنام ڊرافٽ تيار ٿيو ۽ باھہ ٺري وئي. نتيجي ۾ غلام مصطفيٰ جتوئيءَ وارو ٺھراءَ سنڌ اسيمبلي مان نہ رڳو امن امان سان پاس ٿيو پر اڙدو نمائندن بہ ڊيسڪون وڄائي حمايت ڪئي.

اصل ۾ مسئلو هي آهي تہ رابطا ٽٽل آهن، غلط فهمين نفرتن کي وڌايو آهي جيڪي هن وقت هماليہ جھڙي ديوار بڻجي پيا آهن جن کي ڪو بہ ٽپي نٿو سگهي. ڪنھن کي بہ هڪ ٻئي �