هاڻوڪي حالت

ڪلي قبرستان ۽ پير پٺي جي وچ ۾ واقع ٺٽو سيمينٽ فيڪٽري ءَ کان پنج ڪلوميٽر اتر اوڀر ۾ آهن. انتظامي حدن جي لحاظ کان اهي غارون ديهه مڪليءَ ۾ اچن ٿيون. مختيارڪاري نقشي موجب هينئن چئبو ته: ”اها سر زمين ڪنڊي واروڪن، ڍنڍ آبڊاڻو، ڏوماڻي الهندو، ديهه مڪلي ۽ ضلعي ٺٽي ۾ آهي.“

غارن جي گهڻائي محسوس ڪندي، اسان ڀر پاسي مان قديم شيون ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي. ڪافي قديم ٺِڪريون هٿ آيون، جن مان ڪي مسلم دور جون، باقي تاريخ کان اڳ واري زماني جون هيون، ٿوري گهڻي ڳولا دوران اسانکي پٿر جا چاقو ته نه مليا، البت چمقي پٿر جا ننڍڙا ٽڪرا برابر نظر آيا. واضح هجي ته مڪليءَ واري ٽڪريءَ ۾ چقمقي پٿرجا ذخيرا نه آهن، جنهن ڪري اهو گمان پئي ٿيو ته انهي ننڍڙن چقمقي ٽُڪرن جي موجودگي انساني سرگرميء َ جو حصو ٿي سگهي ٿي.

جيتوڻيڪ چقمقي پٿر جا چاقو مختصر ڳولا سان نه مليا، تنهن هوندي به تاريخ کان اڳ واري دور جي ٺڪري هن هنڌ تي قديم زماني کان انساني سرگرميءَ جو ثبوت ڏئي ٿي. دلچسپ ڳالهه اها آهي ته ڀرپاسي ۾ هنن غارن کان سواءِ اهڙو ڪوبه کنڊر نٿو ملي، جنهن بابت چئي سگهجي ته اهي قديم ٺڪريون ان قديم ماڳ سان تعلق رکنديون هونديون. کنڊر جي غيرموجودگيءَ ۾ اهي غارون اهميت اختيار ڪن ٿيون، خاص ڪري ان صورت ۾ جڏهن اسان اهو ڏسون ٿا ته ٺٽي ضلعي جي ٽاڪرو خطي ۾ انساني سرگرمي پٿر جي زماني تائين وڃي ٿي. ان سرگرميءَ لاءِ اونگرن وٽ ’سائٽ ميل پٿر 101‘ ، ٿرڙو ۽ مڪليءَ مندر جي ڀرسان هڪ غار ڏانهن اشارو ڪيو ويندو آهي، جيڪا بنهه قومي شاهراهه تي آهي. هن ٽڪريءَ تي هڪ غار پير پٺي وٽ شاهه ڏاتار جي درگاهه ويجهو به آهي، جنهن کي مقامي ماڻهو ’سامي جي غار‘ سڏين ٿا.

مڪلي ۽ پير پٺي وايون غارون ڪنهن حد تائين غفائي مندرن (cave temple) ۾ شامل ڪري سگهجن ٿيون، ڇاڪاڻ ته اهڙيون شاهديون ملن ٿيون ته اهي غارون ڪنهن وقت ۾ هندو سنياسين، جوڳين جوڳ تپسيا لاءِ ڪم آنديون هيون. پير پٺي وٽ ’سنياسيءَ‘ واري ڪٿا به ايئن چوي ٿي.

ڏوماڻيءَ واريون غارون بيهڪ ۾ مڪلي ۽ پير پٺي وارين غارن کان الڳ نوعيت جون ۽ وڌيڪ دلچسپ آهن. غارون، عام طور تي جبل جي ڀت ۾ کوٽيون وينديون آهن، پر هيءَ غارون تهه خانن وانگر ٺاهيون ويون آهن. غارن ۾ داخل ٿيڻ لاءِ اول ڏاڪڻيون لهڻيون پون ٿيون. سنڌ ۾ اهڙي نوعيت جي فقط هڪ غار اڳ ۾ دريافت ٿيل آهي. اها غار لڪيءَ ۾ گرم پاڻيءَ جي چشمي واري واٽ تي آهي، جنهن بابت مشهور آهي ته شاهه صدر ان ۾ چلو ڇڪيندو هو. لڪيءَ واري غار ان لحاظ کان ڏوماڻي غارن جهڙي آهي جو اهي سڀ تهه خانن وانگر آهن، پر اها ڳالهه نوٽ ڪرڻ جهڙي آهي ته لڪيءَ واري غار جي ڇت فقط ڏيڍ فٽ کن ٿلهي آهي، جڏهن ته ڏوماڻي غارن جون ڇتيون گهٽ ۾ گهٽ ساڍن ٽن کان ست فٽ ٿلهيون آهن. ٻين لفظن ۾ ڏوماڻي غارون لڪي غار جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ اونهيون آهن. ڏوماڻي غارن جي اها خاصيت نوٽ ڪرڻ لائق آهي ته ڏاڪڻيون ڏکڻ کان اتر طرف هيٺ لهن ٿيون، جنهنڪري اُس غارن جي وات تائين سڌي طرح پوي ٿي. يقيناَ َ ان طرح غارون ڏينهن جو روشن رهنديون هونديون.

اسان نوٽ ڪيل غارن کي فرضي نمبر ڏيئي انهن جون ماپون نوٽ ڪيون. سڀ کان بهتر غار کي نمبر 1 ڏنو ويو. ان غار جي منهن تائين پهچڻ لاءِ اڍائي فٽ ويڪري، ساڍا ست فٽ ڊگهي ۽ 9 فٽ اونهي ڏاڪڻ تان لهڻو پوي ٿو، جنهن کي 9 عدد ڏاڪا آهن، هر ڏاڪو ڇهن کان اٺ انچ ويڪرو ۽ اٺن کان يارهن انچ اوچو آهي، ڏاڪڻ جي پڄاڻيءَ تي غار جو منهن آهي، پر ان ۾ داخل ٿي نٿو سگهجي. زماني جي لٽ ۽ دز سبب غار جو منهن ذري گهٽ بند ٿي چڪو آهي، اندر جهاتي پائڻ سان اونداهو چئمبر محسوس ڪري سگهجي ٿو. ڇا ان چئمبر کانسواءِ اندر ڪو ٻيو چئمبر به آهي؟ ڇا ان چئمبر جي فرش تي قديم انسان سان لاڳاپيل ڪي نامياتي يا غير نامياتي ثبوت باقي هوندا؟ چئمبر جي ڊيگهه ويڪر بابت ته ڪجهه به چئي ٿو سگهجي، البت انهن غارن مان ڪي ثبوت ضرور ملندا، شرط آهي ته انهن جي احتياط ۽ مهارت سان کوٽائي ٿئي.

ٻيو نمبر غار پهرين غار کان 68 فٽ ڏکڻ ۾ آهي. ان غار جي ڏاڪڻ پوڻا چار فٽ ويڪري، ساڍا ست فٽ ڊگهي ۽ ساڍا ٽي فٽ اونهي آهي،ا ن کي ٽي چار ڏاڪا آهن. ان غار جي ظاهري صورتحال به پهرين غار جهڙي آهي. ٽيون نمبر غار ٻئي نمبر واري غار کان 65 فٽ اوڀر ۾ آهي. چوٿون نمبر پهرين نمبر واري غار کان 73 فٽ اتر اولهه ۾ آهي. پنجون نمبر غار پهرين نمبر واري غار کان لڳ ڀڳ ٻه سئو فٽ اتر ۾ آهي. پويون ٽيئي غارون لٽيل ۽ ڊٺل محسوس ٿين ٿيون، سيمينٽ فيڪٽري جي سرگرمين سبب لٽيل باقي غارون گهڻو تڻو اوڀر ۽ اوڀر اتر ۾ هيون.

ڇا هي غارون پٿري دور جي آدم ٺاهيون هونديون؟ ان دعويٰ لاءِ ڪنهن ڀرپور دليل جي ضرورت پوي ٿي، جيڪو اسان وٽ ڪونه آهي. في الحال فقط ايترو سوچي سگهجي ٿو ته، هن علائقي ۾ پٿري دور جو ماڻهو رولاڪ شڪارين وانگر رلندو هوندو ۽ مڇيءَ جي شڪار لاءَ هتي هُتي ڪنڍيون ۽ ڪڙهيون استعمال ڪندو هوندو. پر اها دعويٰ نه ٿي ڪري سگهجي ته انهن ماڻهن تهه خانن جهڙيون غارون کوٽڻ جو شديد محنت طلب ڪم به ڪيو هوندو. شڪاري لوڪ اڪثر رولاڪ هوندا هئا، ۽ اڪثر قدرتي اجهن ۾ پناهه وٺڻ کي عافيت سمجهندا هئا، يا وري قدرتي اجهن کي سولائيءَ سان جيترو ويڪرو ڪري سگهيا، ڪندا هئا. ڏوماڻي غارن جو نقشو ۽ پورهيو پٿري دور جي ماڻهوءَ جي وس کان مٿي لڳي ٿو. ان ڪري غالب امڪان آهي ته هي غارون اسلامي دور کان اڳ هندو ۽ ٻڌ مت جي تپسوين جو ڪو اهڙو جوڳ آستان هو، جيئن ٿر ۾ ڀالوا مندر وٽ ۽ ڪارونجهر ۾ ڀونئرا آهن. سو، اهو بلڪل ممڪن آهي ته، ڏوماڻي غارون غفائي مندرن طور تپسيا لاءِ استعمال ٿيون هجن، بهرحال، اهو سوال اڃا پنهنجي جاءِ تي باقي آهي ته، ڇا سيمينٽ فيڪٽريءَ جي وڌندڙ سرگرمي باقي غارون به ڊاهي يا لَٽي ڇڏيندي؟

( ماهوار روح رهاڻ، سيپٽمبر، 1993)