نـئه شانهر ۾

ڪَليم کجوُر جو ھڪ پيڪيٽ مون ڏانهن وڌايو، ” ھي کائي ڇڏڻ گھرجي ، اھا شيء انگريز ھن ئي موقعي لاءِ ٺاھي آھي!‟. ھن ناشتي جو ھنگامي بندوبست رکيو ھو. آئون چانهه به بلڪل ڦڪِي پيئندو آھيان، انڪري مون کي کجور ڏانهن ته ڏسڻو به ڪونه ھو، جنهن ۾ 85 سيڪڙو کنڊ ھوندي آھي. پر مون ٿڌو ساھه کڻي ان مان ٻه چار ڳڙيون کائي ڇڏيون ، جسم کي بھرحال، کنڊ به گھرجي! اھڙي عياشي، آئون ان مھل ڪري وٺندو آھيان جڏھن اھا خبر نه ھجي ته اڳتي جو داڻو پاڻي ڪٿي ۽ ڪڏھن لکيل آھي؟

اوطاق مان گاڏي نڪتي، ۽ غيبي ديرو مس اڪري ته ڊرائيور خوشخبري ڏني،” سائين! ھڪ ٽائر پنچر آھي، پھرين پنچر ھڻائجي، پوءِ جبل جو پنڌ ڪجي!‟ ( عجب آهي ته ھن ڀيري به گاڏي غيبي ديري جي در تي کري پئي هئي).

غيبي ديرو ڪا وڏي دنيا ڪونه آھي پر تڏھن به کيرٿر جي اوڀر ۾ ڪاڇي جي پھرين آبادي ۽ نوابن جي رھائشگاھه ھئڻ سبب ھتي گاڏين جي ڪي قدر اچ وڃ آھي. ھتي پنچر ھڻڻ جو ڪو باقاعدي دڪان نه سھي، بندوبست موجود آھي. ڀاڳ چڱو ھو، ٽائر ٽيوب جي مرھم پٽي ٿي وئي.

اڳتي مياٽ ھو. پُوھه جي ڪوھيڙي سبب ماحول ۾ ڌُنڌ محسوس ڪئي سون. غيبي ديرو ڇڏيندي اسان کي نَوَ ٿي ويا.

اسان جي سُونهين جو نالو محمد عرس سومراڻي چانڊيو ھو. اسان ڏکڻ رخ ۾ سفر شروع ڪيو ته اُمالڪ ڪنڌ ورائي پوئتي ڏسي چيائين، ”ھيڏانهن ڇھه ست ڪلو ميٽر اولھه طرف دارا جبل ۾ نئه کنجيءَ جي کاٻي ڪپ تي ٺڪراٽو پکڙيل آھي، چون ٿا قديمي زماني جو ... ‟ ھن اسان جو شوق ذھن ۾ رکي اسان کي اطلاغ ڏنو ... پر ھن وقت اسان وٽ وقت بنهه ڪونه ھو. مون حسرت سان پوئتي ڏٺو، ڇھه ست ڪلو ميٽر ڪو وڏو پنڌ ڪونه ھوندو آھي ... ھونئن ان پاسي ڏانهن منهنجو ھڪ اڌ چڪر لڳل ھو، افسوس جو ھن کان اڳ ڪنهن جوان اھڙي رھنمائي ڪونه ڪئي ھئي!

لفظ دارا منهنجي ذھن ۾ اٽڪي پيو. دارا ڪير ھو؟ ڇا دارا ڪو نامعلوم ماڻھو ھو جنهن جي نالي تان ڪنهن ٽڪريءَ تي نالو پيو، يا اھا ڪا ٻي آکاڻي آھي؟ تاج صحرائيءَ غالباً اھي آثار ڏٺا ھئا، جو ڪنهن ھنڌ ”دارائي وَٽن“ ۽ آثارن جو ذڪر ڪندو ھو. ھُو ھميشھه ”دارا“ کي ايراني شھنشاھه دارا اعظم جي نالي سان جوڙييندو ھو. تاج صاحب ماضيءَ ۾ سنڌ تي اخميني تسلط سبب ڪافي اڏاوتن ۽ مذھبي سرگرمين کي زرتشي قبول ڪرڻ طرف مائل ھو. ٿي سگھي ٿو ته ايئن ھجي به سھي!

اياز ڀاڳت به پنهنجي مضمون ”ڪاڇي جا آثار قديمه“ ۾ ”دارا“ نالي وارن آثارن جو ذڪر ته ڪيو آھي، جيڪي نئه کينجيءَ سان آھن پر اتان جي ٺڪراٽي يا ٻين شين جا ڪي تفصيل بيان نه ڪيا اٿس! البت ھُو به انهن آثارن کي دارا اعظم سان ئي منسوب ڪري ٿو، ۽ دليل ڏئي ٿو ته ،”ڪاڇي جي ڪيترن ھنڌن ماڳن جا نالا ايراني لڳن ٿا ... سائرس کان وٺي اُتر سنڌ جو حصو ايراني سلطنت سان وابسته رھندو آيو ھو ... ايراني لشڪر نئه کنجي ۽ مُولا لڪ کان سنڌ ايندو ھو ... سنڌ ايران جو سڀ کان وڌيڪ اُپت ڏيندڙ صوبو ھو ... ۽ ھتي اڃا تائين دارا جو قلعو، دارا جو پَٽ ، دارا جو لَڪ ... آھي.‟ ھو چوي ٿو ته ”کنجي نئه جي پڇاڙي جتي کيس ”وَھندِي‟ جو نالو ڏنو ويو آھي، اُتي ھڪ پٿر ۽ مٽيءَ جو قلعو تعمير ڪرايو ھو ۽ سندس فوجي ڇاوڻي ھئي ... اڄ ان قلعي جا نشان وڃي رھيا آھن ... مقامي ماڻھو اڄ تائين انهيءَ ايراضيءَ کي دارا جو ڪوٽ ۽ ڀر واري ميدان کي دارا جا پَٽ ، اتان جي لنگھه کي دارا جو لَڪ ڪري ڪوٺيندا آھن ... ھي لَڪ غيبي ديري کان مٿي دينار ٻُرڙي جي ڳوٺ کان شروع ٿئي ٿو ۽ کينجي سان لاڳيتو ھلندو ڪرک ۽ خضدار تائين وڃي ٿو.‟

مون اھي آثارخاص طور تي وڃي نه ڏٺا آھن، انڪري آئون ڪا راءِ ڏيڻ جھڙو ڪونه آھيان. البت، ”دارا“ اصل ۾ ”ڌارا“ به ٿي سگھي ٿو. ”ڌارا“ معني ”پاڻيءَ جو وھڪرو“، کينجي نئه به ھڪ ڌارا ئي آھي جنهن لاءِ اياز ڀاڳت موجب ”وَھندِي“ نالو به مستعمل آھي.





پَـئـراچ تـائـيـن

جيپ ڪاڇي ۽ ٽَڪرن جي وٽ سان ڏکڻ پاسي شاھه گودڙيي طرف وڌندي ھلي وئي. واٽ ۾ ڪٿي ڪٿي زمين جو ڪو ٽُڪرو پوکيءَ ھيٺ ھو. جوئر پچي چُڪي ھئي. اھي کيت ڪاڇي کي وڏو حُسن بخشي رھيا ھئا.

”ھيءَ مزاراڻي( نئه) آھي! ‟ عرس سُومراڻيءَ ڌيان ڇڪايو. ان ھنڌ تي نئه مزاراڻي کيرٿر جي آخري پاسراٽين مان نڪري، ڪاڇي جي وسيع پٽن ۾ پکڙجي ٿي. مون ان نئه جو اندريون منظر ته نه ڏٺو آھي، پر ڏاڙھياري جبل جي چوٽيءَ تي ”ڦوڙ“ وارو ڏرڙ ضرور ڏٺو آھي جتان سڄي ڏاڙھياري جبل جو برساتي پاڻي ھڪ ڳُجھي سِير ۾ داخل ٿيندو آھي ، ۽ پوءِ اھو پاڻي جبل مان اندارن ئي اندران ٿيندو ”ميرھَڏ‟ نالي ماڳ وٽان ھڪ وڏي ٻَرگھل مان گڙگاٽ ڪري نڪرندو آھي. مزاراڻي نئه اتان ئي شروع ٿئي ٿي. چون ٿا ته سنڌ جي سڀ کان خوبصورت نئه مزاراڻي آھي، پر اھا سڀني کان ڏُکي به آھي، انڪري اڪثر شڪاري به اندر ڪونه ويندا آھن. ان ۾ ھنڌ ھنڌ ڏُکيرڙا ڪُنڀ آھن ۽ گاڏين ذريعي سفر ته ٺھيو، شايد پنڌ وڃڻ جي واٽ به نه آھي.

نئه مزاراڻيءَ جي اھا ئي خوبصورتي، پاڻي ۽ شڪار لاءِ محفوظ جُوءِ تجويز ڪري ٿي ته اھا نئه زماني کان شڪارين جي جنت رھي ھوندي ۽ ان ۾ آڳاٽي ماڻھوءَ به خوب وقت گذاريو ھوندو ۽ پنهنجا نشان ڇڏيا ھوندا. ڪڏھن موقعو مليو ته ان نئه ۾ اندر ضرور ويندس!

ڪاڇي ۾ مزاراڻيءَ جي لنگھه کان ٿورو اڳ اوڀر پاسي ھڪ نئون فارم قائم ٿيو ھو. اھو نواب شبير چانڊيي جو آھي، اڃا تازو ئي بنگلو جوڙايو اٿن. ان بنگلي تي ڪجھه رونق ھئي، ممڪن آھي ته نواب ڪُٽنب جي ڪنهن فرد منزل ھنئي ھجي! ھونئن به ھيءَ شڪار جي مُند ھئي. اسان اوڏانهن نه مُڙياسون، شاھه گودڙيي واري لَڪي اُڪري، سڌو نئه دلان طرف رُخ ڪيوسون. ڪن ماڻھن ڪنڌ ورائي ڏٺو، ڪن نوٽس ئي نه ورتو ته سرڪاري نمبر پليٽ واري ھڪ اوپري گاڏي شاھه تي وڃڻ بدران موجھڙ ڏانهن نڪري وئي. عام ماڻھن جو ان سان ڪھڙو واسطو؟

پر اسان موجھڙ به نه وياسون. اسان جو اوڏانهن ڪو ڪم به ڪونه ھو. گائيڊ اولھه پاسي پئراچ ھلڻ جو اشارو ڪيو. سرڪاري نقشن ۾ پئراچ ڪنهن ڳوٺ جو نه پر ھڪ ننڍڙي علائقي جو نالو آھي. جيپ ھڪ اُڀي چاڙھي چڙھي ٽَڪر جي سڌي مٿاڇري تي يڪ ساھي ھلندي وئي. ڀائي خان جو ڳوٺ اڃا ھڪ ڪلو ميٽر جي پنڌ تي ھوندو ته ڊرائيور جي ھڪ معمولي غلطيءَ سبب جيپ ھڪ مختصر وارياسي ٽُڪري ۾ ٽائر لاھي بيھي رھي. ڳوٺ جي گانئچن اچي مدد ڪئي، جيپ جي جند ڇڏائڻ ۾ اڌ ڪلاڪ کن لڳي ويو! اسان سمجھيو ته ھاڻي منزل پري نه آھي! پر ... ڀاڳ صبح کان ساٿ ڪونه پئي ڏنو. جُھونڙو ڀائي خان ڪالھه کان مزاراڻي ويل ھو. اُتي ڪو قضيو ٿيو ھو. ڀائي خان پنهنجي تَر ۽ برادريءَ جو چڱو مڙس! کيس اتي نه رڳو وڃڻو پيو پر تڏي تي ٻه ٽي ڏينهن رھڻو به ھو.

سُومراڻيءَ پنهنجو خاص نياپو ڏنو، ھمراھه کٽون کڻي آيا، ويھاري ”حال احوال‟ ورتائون. روايت موجب مون کي ڳالھه پيرائتي يعني، ابراھيم ڇُٽي جي ڏَس ۽ گُذريل مارچ ۾ ”شاھه گودڙي“ تي ڀائي خان سان ملاقات کان کڻڻ