نـئه شانهر ۾

�ئي ته رھيو ھو پر آئون سندس ڳالھه تڏھن سمجھان جڏھن آئون ساڳئي تَر جو ڪِرڙ ڪَنڊو ھجان، مقامي تاريخ ۽ جاگرافيءَ جون پيچيدگيون سمجھندو ھجان!

سنڌ جا جبل مارچ کان پوءِ ۽ آڪٽوبر کان اڳ مزاج ۾ گرم ٿي ويندا آھن. مون ڄاتو ٿي ته پاڻ ايندڙ سياري کان اڳ شانهر ڏانهن وڃڻ جو سوچي به نه ٿي سگھياسون ... ۽ اھو به اندازو ٿيو ته شاھه گودڙيي تي پھچڻ کان پوءِ چِٽَ ڏسڻ لاءِ گھٽ ۾ گھٽ ھڪ سڄو ڏينهن ھئڻ گھرجي ته جيئن اُٺن جو سفر فجر سان شروع ڪري، سج لٿي مھل واپسي ڪجي! (اسانجو اھو اندازو به غلط ھو).

جيئن ته جبل شاھه اسان کي اندراچ تائين سفر جي اجازت نه ڏني ۽ اسان ناڪام موٽياسون، انڪري وقت بچي پيو. واپسيءَ ۾ اسان وچين واٽ ورتي ۽ بخاري صاحب جي صلاح تي عالَي سائينءَ جي مزار ۽ ماڙي ٺُل اسٽوپا آثارن جو رخ ڪيوسون.

رات شاھه پنجي ۾ مسرور سومري وٽ اوطاق ۾ گذاري، صبح جو شاھه پنجي سلطان وٽ سلامي ٿياسون. ھي بخاري صاحب جي دلچسپيءَ جو موضوع ھو. ڪلھوڙن جو زمانو، ڪلھوڙن جي اڏاوت، ڪلھوڙن جو دلچسپ خانقاھي فقيري نظام ۽ ان جون وکريل ڪَڙيون ... شاھه گودڙيو، شاھه پنجو، عالَو سائين، باري پير، پير ابراھيم (۽ ڪي ٻيا بزرگ فقير) ھڪ ئي مالھا جا وکريل مَڻيا آھن.



شانهر ڏانهـن ٻيــھـر ڪــوشش

مارچ 2003 ۾ شانهر ڏانهن ناڪام پيش قدميءَ سبب پٿرن تي قديم نقش نگار کوجڻ جو ڪم اڌ ۾ رھجي ويو ھو. ھاڻي ڇا ڪجي؟ ڇا ممڪن ھو؟ ۽ ڇا ممڪن ڪونه ھو؟ آئون اھي سوال کڻي انور پيرزادي، منظور مارفاڻي، ۽ ڪَليم لاشاريءَ سان ڌار ڌار موقعن تي مليس. ھر ھڪ جون پنهنجيون پنهنجيون مصروفيتون ۽ محدود وسيلا! خود اسانجا پنهنجا حال اھي ...!

نيٺ ڪَليم سان ڊسمبر جي آخري تاريخن ۾ سفر جو ارادو پڪو ٿيو. ھيل تائين اسان نوابزادي علي نواز خان جي عذر خواھي به نه ڪري سگھياھئاسون، جنهن سان منهنجي آخري ملاقات گذريل ڀيري نئه سيتا ڏانهن ويندي غيبي ديري ۾ ٿي ھئي. ان ڀيري سفر ۾ منظور چانڊيو ، سائين حاڪم علي شاھه ۽ محمد علي قادري گڏ ھئا. اُن ڀيري اسان صبح جو سوير غيبي ديري پھتا ھئاسون ، ۽ گاڏي نوابن جي اوطاق جي گيٽ تي پھچي (ھر ڀيري وانگر ھن ڀيري به) الائي ڇو کَري پئي ھئي. ھميشھه وانگر علي نواز خان جي حڪم تي سندس ڊرائيور مستري پنهنجي مھارت نه ڏيکاري ھا ته جيڪر اسان جو پنڌ ئي رُلي وڃي ھا!. ان ڏينهن مون علي نواز خان جي تصوير به ڇِڪي ھئي ته ايندڙ ملاقات مھل اھا يادگار طور ڏيندس! ڪنهن ٿي ڄاتو ته اھڙو موقعو اچڻو ئي ڪونه ھو! ۽ نوابزادو ان کان جلد پوءِ ھڪ خوني واقعي ۾ پنهنجي جان وڃائيندو!

25 ڊسمبر سان واڌو موڪلون ملائي آئون پنهنجي آجر اداري مان ھفتي جي موڪل وٺي رات واري بلو لائين ذريعي ڪراچيءَ کان لاڙڪاڻي پھچي ويس. رات جي سفر ۾ وقت بچي پوندو آھي، سچ پچ ته ماڻھو رات جي پيٽ ۾ الائي ڪٿان کان ڪٿي وڃيو پھچي! ڪليم ٻئي ڏينهن تي پنهنجا ضروري سرڪاري ڪم اُڪلائي ھوائي جھاز رستي پھتو. ھن ضلعي انتظاميه ۽ چانڊين کان مدد گھري ھئي. ان کان بھتر ٻي ڪھڙي واٽ ٿي پئي سگھي؟ انهن ڏينهن ۾ بدر اُڄڻ لاڙڪاڻي جو ’ ڊي. سي. او‛ ھو.



24 ڊسمبر 2003

اربع ڏينهن شام جو جو چئين لڳي جيپ لاڙڪاڻي شھر مان نڪتي ۽ اولھه پاسي غيبي ديري ڏانهن ڊوڙڻ لڳي. سياري جي سج به لھڻ ۾ دير نه ڪئي. اسان رات وڃي غيبي ديري ۾ ٿياسون. علي نواز خان جي وڏي پُٽ شاھنواز خان سان تعزيت ڪئي سون. ھن مون کي ھڪدم سُڃاتو، ” توھان منظور مارفاڻيءَ سان گڏ آيا ھئا.“

آئون غيبي ديري ٽيون ڀيرو آيو ھئس، ٻه ڀيرا اڳ راھوءَ جي آئٺي کان ٿيندو نئه سيتا ۾ بيلو ڪنڀ تائين وٺي ويو ھئس. اھو ئي رستو وٺي ڪليم ۽ اشتياق واري ٽيم ڪُتي جي قبر تائين وئي ھئي. ۽ پوءِ پنڌ ئي پنڌ جبل جي ٻئي پاسي باري پير کان ٿيندي ڪَرُو (ڪرخ) طرف کيرٿر تان لٿي ھئي. ان ٽيم کي نوابن جي ماڻھن گائيڊ پئي ڪيو پر آئون سمجھان ٿو ته اھو ھن ٽيم جو زندگيءَ ۾ سڀ کان سخت ترين سفر ثابت ٿيو ھئو. ان ئي رستي کان سلمان رشيد پنهنجي ٽيم سان ڪُتي جي قبر تائين ويو ھو ۽ ھڪ مختصر دستاويزي فلم ٺاھي ھئائين، جيڪا ڪڏھن ڪڏھن ٽي وي وارا ڏيکاريندا آھن. ڪُتي جي قبر طرف اسان (انور پيرزادو، آئون ۽ محمد علي قادري) کير ٿر جي اولھه کان ڪروءَ (ڪرخ) واري پاسي کان گھٽو سوُر لڪ وٽان ٿيندا ڏاڙھياري جي ڦَوڙ واري حصي تائين ويا ھئاسين.

شاھنواز خان رات دير تائين گڏ رھيو ۽ صبح جو اڳتي روانگيءَ جي پروگرام مطابق ملازمن کي ھدايتون ڏيئي، گھر وڃي آرامي ٿيو. اسان به صبح جو سوير نڪرڻ جي اُميد تي پنهنجا ڪيمرائن وغيره جا ٿيلھا تيار ڪري ڇڏيا ۽ بستري تي ليٽي شانهر جا خواب ڏسڻ شروع ڪيا. ڇا اسان سچ پچ منزل کي ويجھا پيا آھيون؟ اُتساھه جو عجيب عالم ھو!



ديـــر ۾ ديـــر

25ڊسمبر، 2003

توڻي جو ملازمن کي واضح ھدايت ھئي ته مھمان اذان کان اڳ اڳتي روانا ٿي ويندا، تنهنڪري چانهه ۽ نيرن جو بندوبست ان کان اڳ ٿيڻ گھرجي، ملازم سياري جي سرد رات ۾ گرم بسترن ۾ داخل ٿيڻ کان پوءِ ساجھر اُٿي نه سگھيا. اھو سچ پچ ھڪ ڏکيو ڪم ھو. ھنن پڪ سان اھو سمجھيو ھوندو ته ”مھمان اجائي ڳالھه ٿا ڪن، اھي پاڻ ئي ايترو سوير اُٿي نه سگھندا، اجايو پروگرام ڏنو اٿن !‟ ... پر اسان اذان کان اڳ تيار ھئاسون. پنڌ پري جو ھو ، اسان کي سج اڀرڻ مھل شاھه گودڙيي پھچڻو ھو ۽ پوءِ اڳتي پئراچ يا اونهاڙ تائين ڀائي خان وٽ !

تھجد مھل آئون غيبي ديري ۾ اوطاق جي اڱڻ تي ھڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين پنڌ ڪندو رھيس، اوطاق سميت سڄي غيبي ديري تي ننڊ طاري ھئي. مڪمل خاموشي! اندر ڪمري ۾ ڪليم لاشاري ڏاڍي اطمينان سان بظاھر ڪنهن تمام رواجي ڪم ۾ مصروف ٿي ڏٺو ۽ پنهنجي بند ٿيل سامان مان ڪي ضروري شيون ڪڍي رھيو ھو. ڪليم سمورا ڪم ڏاڍي خاموشيءَ سان ڪندو آھي ۽ ڪنهن کي لکا نه ڏيندو آھي ته ھُو ڇا پيو سوچي!

نيٺ اذان آئي. مولوي صاحب پنهنجي ذميواري نڀائي رھيو ھو. پر پوءِ به ڪٿي ڪا چُر پُر نظر نه آئي. اسان جيڪر نڪتا ھلي وڃون ھا ڇاڪاڻ ته ڊرائيور ۽ سرڪاري گارڊ اسان جي ھلچل تي ھوشيار ٿي چُڪا ھئا، پر نوابن جو ڪو ماڻھو اسان سان گڏ سُونهون ٿي ھلڻو ھو، پئراچ ۾ ڀائي خان لاءِ خاص نياپو کڻي! اسان کي پڪ ھئي ته غيبي ديري مان اھڙي نياپي کان پوءِ ڀائي خان آنا ڪاني نه ڪندو ۽ اسان جي مدد ڪندو!

جڏھن نمازي مسجد مان نڪتا ۽ ھلڪڙو سوجھرو ٿيو، تڏھن ھڪ ھمراھه سيءَ ۾ ڏڪندو اوطاق جي ڦاٽڪ مان اندر داخل ٿيو ۽ چُلھه ٻارڻ لڳو. کيس چانهه وغيرهه جي ڳڻتي ڪونه ھئي، ھن کي ته پنهنجو جسم ڪوسو ڪرڻو ھو!

”بابا چانهه ملندي!‟ مون کانئس پُڇيو.

”اڃا کير ڪٿي ڏُڌو ھوندو ... پاڻي ڪوسو ڪيون ٿا!“ ھمراھه ڪمال سخاوت سان چيو .

اسان کي سج اُڀري ويو. غيبي ديري جي قديم ۽ شاندار حويلي ڪوھيڙي جي باوجود ڪافي نروار ٿي بيھي رھي. ان وچ ۾ سُونهون به اچي نڪتو .