نئون سفر

ڳاٽي سرگرمي گهڻي رهي.“ بخاري صاحب ٿاڻي بولا خان جي آرڪيالاجيءَ تي هڪ ڪارائتو تبصرو ڪري ويو.



سپر هاءِ وي تي گاڏين جي خوفناڪ ڊوڙ جاري هئي ۽ ايوب ڏاڍي مهارت جو مظاهرو ڪري رهيو هو.

”ڀلا! هتي ڪي ٻُڌڪا آثار به آهن؟“ لاڙڪاڻي جي جبلن جو احوال اچڻ تي منهنجي ذهن تي نئه ڪيهرجِي وارا اسٽوپا تري آيا.

”ٻُڌڪو اسٽرڪچر گهٽ ۾ گهٽ مون کي نظر نه آيو آهي!“ اسلامي دور جون سائٽون آهن ... پر وچ ۾ هڪ ٻيو دور اچي ٿو جنهن لاءِ سڀئي انگريز ليکڪ چون ٿا ته اهو اسلام کان آڳاٽو آهي پر تاريخ کان آڳاٽو نه آهي ... انهن آثارن کي شمار ڪنداسون ته اهي به ٽيهه پنجٽيهه ٿيندا. اهي آهن ته پٿري آثار پر انهن جي دور جو تجزيو نه ٿيو آهي. انهن آثارن جي ڪا کوٽائي ڪونه ڪئي وئي، اتي ڪو ٺڪراٺو به ڪونه ٿو ملي. انڪري هنن جو خيال آهي ته اهي ڪي عارضي ٺڪاڻا هئا، جتي ماڻهو ڪنهن پاسي کان آيا ۽ پوءِ اڳتي ڪنهن پاسي هليا ويا، پر اهي سڀ آثار جهانگارن کان ڏکڻ طرف ايندڙ مکيه واٽ سان اولهه يا اوڀر ۾ آهن.“

”اها ئي واٽ جنهن کي ڦِيش واٽ به چون ٿا، جيڪو مجمدار جو به رستو هو؟“



”ها...ها! بلڪل اها ئي واٽ!“

گاڏيءَ سپر هاءِ وي ڇڏي ٿاڻي بولا خان طرف رخ ڪيو ته ان مهل ٺيڪ ساڍا نوَ وڳا هئا. سامهون چوهڙ لڪ وٽ جبل ۾ اڇي رنگ جو چُٽو نظر اچڻ لڳو.ا هو لڪ ته گهڻو پري ڪونه آهي پر ٿاڻو بولا خان هاءِ وي کان 18 ڪلوميٽر اندر آهي. هي لڪ ڪنهن زماني ۾ ڏکيو هو، هاڻي ته حضرت انسان بارود ۽ بلڊوزرن جي مدد سان سولو ڪري ڇڏيو آهي. ڏهه پندرهن سال اڳ هي لَڪ ڌاڙيلن لاءِ ڏاڍو پسنديده هو. هُو پري کان ڏسي سگهندا هئا ته لَڪ طرف ڪهڙي گاڏي اچي رهي آهي. ان طرح هو گهات لاءِ تيار ٿي ويهندا هئا ۽ مسافر ڦرجي ويندا هئا. هاڻي ايئن نه آهي ڪافي وقت کان اهڙو ڪو به واقعو ٻڌڻ ۾ نه آيو آهي. هونئن به ڌاڙيلن جو ڪو ٽولو جبلن ۾ ان مهل تائين ڪو مستقل اڏو ٺاهي نٿو رهي سگهي جيستائين تـَر جا نواب يا سردار سندن ڀرجهلو نه ٿين. جنهن به جبل ۾ بدامني آهي، مونکي پڪ آهي ته ڪونه ڪو مکيه سردار ئي کين پناهه ڏيئي ويهاري ويٺو آهي.

چوهڙ لڪ تقريبن هڪ هزار فٽ اوچو هوندو. اها اوچائي ته ڪا خاص نه آهي پر چوهڙ لڪ ادب جي دنيا ۾ ان وقت چڱو مشهور ٿي ويو جڏهن شيخ اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ ان جو ذڪر ڪيو، ”آڏو چوهڙ لَڪ .... مسافر ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ!“

ٿاڻي بولا خان ۾ اسان کي مختيارڪار سان رابطو ڪرڻو هو. مختيارڪار انگريزن جي زماني ۾ ٺهيل سرڪاري ريسٽ هائوس ۾ رهائش جو بندوبست ڪري ڇڏيو هو. ريسٽ هائوس شهر جي ٻئي ڇيڙي تي آهي، ايڏانهن اڪثر ڪري ماڻهن جي اچ وڃ نه آهي. ريسٽ هائوس ۾ سامان لاهي هٿيڪو ڪيوسون. هيڏانهن هوڏانهن ٽڙيل پکڙيل ۽ ڀڳل ٽٽل فرنيچر مان ڪا هڪ اڌ ميز چونڊي لکڻ پڙهڻ لاءِ مخصوص ڪئي سون. روز جي فيلڊ ورڪ ۽ ميڙا چونڊيءَ جو حساب روز ڪجي ته بهتر، نه ته سڀڪجهه رلي ويندو آهي. هن ريسٽ هائوس کي اسان پنهنجي بيس ڪئمپ (base camp) ٺاهڻ جو فيصلو ڪيو. سڄي تعلقي ۾ جنهن به پاسي وڃبو رات هتي موٽي اچبو، جيڪڏهن ڪا رات جو موٽڻ جو امڪان نه هوندو ته فقط رات گذاريءَ جو سامان پاڻ سان کڻبو، باقي سامان اتي ئي هوندو. ان بندوبست ۾ اڌ ڏينهن ضايع ٿي ويو.

هاڻي منجهند ٿي چُڪي هئي، ٻارنهن ۾ اڃا ڏهه منٽ هئا ته اسان اڄوڪو ڏينهن سجايو ڪرڻ لاءِ شهر جي ڀرپاسي ۾ ڪجهه نه ڪجهه ڏسڻ نڪري پياسون.

”ٿاڻي بولا خان کان چار ڪلوميٽر ڏکڻ پاسي ٿاڻي بولا خان جو وڏي ۾ وڏو مندر ’منگل گِر‘ آهي، جتي ميلو به لڳندو آهي. پاڻ ڪوشش ڪنداسون ته اتي ماڻهن سان ملي ڪا ٻي معلومات به وٺون ته هتي هندن جا ٻيا ڪهڙا تيرٿ آهن؟“ عبداللطيف ڪوٽار اسان سان گڏجي هليو.