نئون سفر

نئون سفر

’شهار ۽ ڪيھرجِي مهم‛ کانپوءِ، نئه کينجي، نئه مزاراڻي، نئه سَگرو، راڌ، سالاري، هرباب لَڪ، ڏَمرو ۽ هَراڙ ماٿريءَ جو ڪچرڪ تائين وارو علائقو نئين اهميت سان اُڀري آيو هو. اسان هاڻي محسوس ڪرڻ لڳا هئاسون ته ان سڄي خطي ۾ هنڌ هنڌ ٻُڌ دور جا آثار، پٿرن تي قديم نقاشي، گبربند، ڪِرهيون ۽ پٿرن جي دور جا ڪافي آثار ملڻ گهرجن.

اهي سڀ ڪافي ڏکيا علائقا آهن، ڪي حصا اُٺن تي سواريءَ کان سواءِ ڏسي نه سگهبا، ڪي ته وري اُٺن کان به زور آهن ۽ اُتي فقط پنڌ ئي پهچي سگهبو، خاص ڪري نئه مزاراڻي جيڪا تمام سوڙهي آهي. ان ۾ سفر تمام اڻائو آهي پر ان ۾ قديم دور جي انسان جي سرگرميءَ جا نشان ملڻ جا گهڻا امڪان آهن.

اونهارو لنگهي ويو، اسان کي انهن علائقن ۾ وري داخل ٿيڻ جو موقعو نه مليو. سچ پچ ته نئه شهار ۽ ڪيهرجِي واري ڏکئي سفر تان موٽ کان پوءِ ٽيم جي همٿ به امتحان ۾ پئجي وئي هئي. بس! اهو به وڏو موقعو ھو جو آرڪيالاجي کاتي جي ڊائريڪٽر ڊاڪٽر آسمه ابراهيم جي ذمي ٿاڻي بولا خان جي سروي جو ڪم موجود هو، جيڪو ٺهندو ڊهندو نيٺ اچي آڪٽوبر 2004ع ۾ ميچوئر ٿيو.

هن ڀيري ميدان ۾ ٽيم جي سرواڻي سائين حاڪم علي شاهه بخاريءَ جي هٿ ۾ هئي، جيڪو تمام سينيئر آرڪيالاجسٽ آهي. ٽيم ۾ ٻيو شخص آئون، ٽيون شخص آرڪيالاجي کاتي ۾ ايڪسپلوريشن سائيڊ جو ڪئمپ فورمين محمد صديق ۽ چوٿون محمد ايوب مغل (ڊرائيور) هو، جيڪو پاڻ به ايڪسپلوريشن وارن سان هلي هلي سائٽون ۽ ٺڪريون سُڃاڻن ۾ اڌ ماهر ٿي ويو هو.

22 آڪٽوبر تي شام جو ئي ڪليم لاشاريءَ پروگرام ٻُڌائي ڇڏيو هو ته صبح جو پنجين لڳي گاڏي مون کي گهر مان کڻندي ڇاڪاڻ ته ان ئي مهل بُخاري صاحب به دادوءَ واري بس جي ذريعي ڪراچي ۽ پوءِ ڪلفٽن وٽ واقع سنڌ آرڪائيوز آفيس پهچندو.

مون ڪليم کان فيلڊ سروي لاءِ نقشا ۽ امڪاني ماڳن جي لسٽ گهري، هن جواب ۾ ميز تي هڪ نقشو پکيڙيو ۽ سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي ته ڪهڙي پاسي ڇا ڇا ٿي سگهي ٿو؟

”پر ڇا جيپ هر هڪ جاءِ تي پهچي سگهندي؟“ ان سوال جو جواب ڪنهن وٽ به ڪونه هو.

”بدر صاحب! روڊ جاني اور فورڊ جاني!“ هن ڊرائيوري لائين جو خالص اصطلاح استعمال ڪيو، ”پريشانيءَ جي ضرورت ئي نه آهي، سڄي تعلقي ۾ ٻه ٽي سئو سائٽون ٿي سگهن ٿيون، فورڊ پنهنجا رستا پاڻ پئي ڳوليندي!“ ڪليم جي چوڻ جو مطلب هو، ”جبل جتان رستو ڏئي، اوڏانهن هليو وڃجي، جتي رستو نه ڏئي، اوڏانهن نه وڃي سگهبو!“

ڇنڇر، 23 آڪٽوبر 2004ع

صبح جو پنجين لڳي منهنجي دروازي جي گهنٽي وڳي. مون در کوليو، سامهون ڪليم پنهنجي وِليز جيپ سميت بيٺو هو، خبر نه آهي ته هُو رات جو ننڊ به ڪري ٿو يا نه!

صبح جو ساڍي پنجين لڳي اسان آرڪائيوز آفيس ۾ ويٺا هئاسون. بخاري صاحب سميت باقي ٽيم اڃا ڪونه پهتي هئي. جهٽ ئي نه گذري ته ايوب مغل (ڊرائيور) سرڪاري جيپ سميت اچي ٺڪاءُ ڪيو، ”گاڏي اچي وئي سَر!“ هن ڪليم کي چيو. ”ٺيڪ! بخاري صاحب اڃا ڪونه پهتا آهن، تون ان دوران صديق کي کڻي اچ!“ حڪم ٻڌي ايوب هليو ويو.

مسلمان فجر نماز پڙهي مسجدن مان نڪتا، هلڪي روشنيءَ ۾ جڏهن ڪراچيءَ شهر سُجاڳ ٿي ابتدائي سرگرمي شروع ڪئي ته بُخاري صاحب به آرڪائيوز جي گيٽ تي ٽيڪسيءَ مان لٿو.

هي رمضان جو مهينو هو، صبح جا ست ٿيا هئا ۽ ڊبل ڪئبن کيرٿر لاءِ تيار هئي. مون که ٻه ٽي سال اڳ وارو واقعو هڪ ڀيرو ٻيهر ياد اچي ويو جڏهن اسان ايئن ئي کيرٿر ويندي، راشد منهاس روڊ تان گاڏيءَ سميت اغوا ٿي ويا هئاسون. هن ڀيري اسان ڪافي محتاط هئاسون. گاڏي به پراڻي هئي ۽ سامان سان سٿيل به ڪونه هئي. خير ٿي ويو، اسان ڪراچيءَ جي وحشي ماحول جون حدون ٽپي جلد ئي ٻاهر نڪري آياسون.

ٿاڻو بُولا خان پکيڙ ۾ چڱو وڏو تعلقو آهي، ا سان وٽ ميدان ۾ في الحال ست ڏينهن هئا ۽ اسان کي چڱيءَ طرح اندازو هو ته هڪ جيپ تي سوار ٿي ايتري مختصر وقت ۾ سڄو ٿاڻو بولا خان تعلقو نٿو کوجي سگهجي. ٿاڻي بولا خان ڏانهن آئون اڳ به چڪر هڻي چڪو هئس پر ايترو تفصيلي ڪڏهن به نه جيترو هن ڀيري موقعو ملي رهيو هو.

ٿاڻو بولا خان ننڍن وڏن جبلن تي مشتمل هڪ اهڙو علائقو آهي، جتي اڪثر اولهه کان اوڀر طرف هوائون لڳن ٿيون. هي سلسلو صدين کان جاري آهي. اهو ئي سبب آهي جو ڊگهين خشڪ سالين جي باوجود ٿاڻي بولا خان ۾ باقي کيرٿر جي ڀيٽ ۾ جهجهي نباتات ٿئي ٿي.

ڪافي سال اڳ مون هڪ مضمون پڙهيو هو، جنهن ۾ سنڌ جي آبهوا تي ڪم ڪندڙ هڪ صاحب انوکو انڪشاف ڪندي لکيو هو، ”سنڌ ۾ ٻه درياهه وهندا آهن، هڪ اتر کان ڏکڻ جنهن جو نالو سنڌو درياهه آهي ۽ ٻيو اولهه کان اوڀر جيڪو ڪراچيءَ کان شروع ٿي ڪوهستان جي هيٺانهين علائقي، ٺٽي، بدين ۽ حيدرآباد کي سيراب ڪري ٿو. ان درياهه جو ڪوبه نالو نه آهي پر اهو گِهميل هوا جو ’درياهه‘ آهي جيڪو اکين سان ته نظر نٿو اچي پر ان جي آڌار تي ڏکڻ سنڌ ۾ آبهوا ۽ نباتات معتدل ۽ بهتر رهي ٿي. “هن جو چوڻ هو ته انهن هوائن جي طاقت تي wind mills هلائي بجلي حاصل ڪري سگهجي ٿي. اهو مضمون هڪ گمنام پر جنوني انجنيئر جو هو، جنهن شير شاهه جي ڪٻاڙين وٽان پراڻين مشينن جا پرزا خريد ڪري اهڙا ڪجهه تجربا به ڪيا هئا. ان لحاظ کان چئي سگهجي ٿو ته ٿاڻو بولا خان هڪ دلچسپ آبهوائي پٽي ۾ آهي.

ان کان اڳ جو اسان ٿاڻي بولا خان پهچي وڃون ۽ اسان جو ڪم باقاعدي شروع ٿئي، بخاري صاحب ’حال احوال‘ اورڻ شروع ڪيو، ”جڏهن هن ايڪسپيڊيشن لاءِ ڪليم لاشاريءَ جو فون آيو، تڏهن مون دادو ضلعي جي آرڪيالاجيءَ جي حوالي سان سوچڻ شروع ڪيو ته مون کي هڪ عجيب ڳالهه محسوس ٿي ته تاريخ کان آڳاٽين غارن جي حوالي سان دادو بلڪه سڄي سنڌ جي ڀيٽ ۾ ٿاڻي بولا خان واري علائقي ۾ انساني چُرپُر وڌيڪ رهي آهي ... مون جڏهن پنهنجيون لسٽون چيڪ ڪيون ته انهن ۾ تاريخ کان آڳاٽا 42 ماڳ هئا.“

”تاريخ کان آڳاٽا ته گهڻا دور آهن، توهان ڪنهن خاص دور جي ڳالهه پيا ڪريو؟“ مون وضاحت گهري.

”ها مختلف دور آهن. موهن جي دڙي جو دور آهي، آمريءَ جو آهي پر ٿلهي ليکي اهي سڀ تاريخ کان آڳاٽي دائري ۾ اچن ٿا. سو، مون کي حيرت پئي لڳي ته هن علائقي ۾ اهڙي ڪهڙي خوبي هئي؟ ۽ اهڙي ڪهڙي ڳالهه هئي جو ان دور ۾ (تقريباَ ٽئين ملينيم قبل مسيح ۾) ايتري سرگرمي رهي آهي جو ايئن پيو لڳي ته شايد ان جو سبب آبهوا هو، جيئن اڪثر محقق سمجهن ٿا بارشون وڌيڪ هيون. ٻي ڳالهه شايد اها هجي ته ان علائقي جو بلوچستان سان وڌيڪ تعلق هو ڇو ته کيرٿر ٿاڻي بولا خان جي شروع ۾ ئي کُٽي ٿو پوي. ان کان پوءِ ڏکڻ وارا جبل اچ وڃ ۾ سولا آهن، هتان جا ماڻهو هوڏانهن ۽ هوڏانهن جا ماڻهو هيڏانهن مڙئي پئي آيا ۽ ويا. ان جي ڀيٽ ۾ دادوءَ جون اتريون ۽ لاڙڪاڻي جو کيرٿر وارو علائقو ايترو آسان نه هو ... ان ڪري منهنجي خيال ۾ آبهوا ۽ ڪميونيڪيشن ٻئي سبب هئا جنهن ڪري هتي تاريخ کان آ