مقمه ڌوتي گنجي ٽڪر تي

اڪثر لوڪ ڪهاڻين ۾ ڪن ڌوتين جو ذڪر هوندو آهي، مڪروهه شڪل واريون اهي ڌوتيون لالچي حاڪمن جي اشاري تي سهڻن جوانن کي مارڻ جي ڪوشش ڪنديون آهن ۽ ”شهزاديءَ“ کي چورائي وينديون آهن. گذريل چئن پنجن سالن کان هڪ ڌوتي سنڌ ۾ پيدا ٿي آهي، ”مقمه ڌوتي“. هن جديد ڌوتيءَ جي ذڪر کان اڳ هڪ ٻيو قصو ياد ڪندا هلون:

هاڙهي جبل جي کاٻي پاسي وارين لاهين ۾ هڪ لڪ جو نالو جائو لڪ آهي. هن لنگهه تي پاڻيءَ جو هڪ چشمو ۽ ٻه قبرون آهن. ڏند ڪٿا موجب هڪ قبر ۾ شيرين ۽ فرهاد پوريل اهن ۽ ٻيءَ ۾ اها ڌوتي آهي جنهن کين جيئري حالت ۾ ملڻ نه ڏنو.

ڪٿا چوي ٿي ته: فرهاد بت تراش هو ۽ شرين شهزادي هئي. ٻنهي جو پاڻ ۾ نينهن ٿيو ته بادشاهه سلامت فرهاد کي سنڱ ڏيڻ لاءِ شرط رکيو ته هو جبل ٽڪي ان مان کيرجي ندي وهائي.س عاشق ڇا نه ڪندو؟ ڪم ۾ جنبي ويو، تان جو جبل مان کير ٻڙڪا ڏنا. بادشاهه ڪم خراب ٿيندو ڏسي ڌوتيءَ کي خرچي ڏيئي سيکاري اماڻيو، جنهن فرهاد آڏو ڇاتي پٽي ڪيهه ڪئي، ”پيارا فرهاد تون لٽجي وئين، شيري مري وئي!“ فرهاد جو هانءَ ڦاٽي پيو ۽ مري پيو. ڌوتيءَ سندس قبر ٺاهي ۽ شيرين کي فرهاد جي موت جو ٻڌايو. هوءَ محل مان ڊوڙي آئي ۽ قبر تي بيهي پار ڪڍيا. قبر ڦاٽي ۽ شيرين قبر ۾ ٽپو ڏنو. قبر وري بند ٿي وئي. ڪٿا موجب پيار جي سچائي ڏسي ڌوتي پڇتاءَ ۾ مري پئي. سندس قبر به اتي ئي ٺاهي وئي.

اڄ تائين، ان لنگهه تان لنگهندڙ هر لانگهائو ڌوتيءَ جي قبر تي پٿر اڇلائيندو آهي.

ڌوتي مئي يا نه مئي، کيس اتي پوريو ويو يا نه پوريو ويو. پر ماڻهن سندس قبر ٺاهي آهي ته جيئن ان مهل تائين مٿس ڦٽڪار وسندي رهي جيسين دنيا قائم دائم آهي.

سڄو معاملو ظالم بادشاهه پاران پيار خلاف جوٽيل جنگ جو آهي، جنهن جي پڄاڻي ڏک تي ٿي. پر اهو هڪ اهڙو ڏک آهي جنهن ۾ سچ جي ايڏي فتح ٿئي ٿي.

ڳوٺاڻو شعور ڪا معمولي ڳالهه ناهي. ظالم بادشاهه اٽڪل سان فرهاد کي سو مارايو پر ڳوٺاڻن ان واقعي کانپوءِ بادشاهه ۽ سندس ڌوتيءَ سان اهڙي جٺ ڪئي آهي جو قيامت تائين پيا قبر ۾ لڇندا.

ڌوتي مئي هجي يا نه پر ڳوٺاڻن ڌوتيءَ کي نه رڳو پيار جي عظمت جو احساس ڏياريو پر سندس قبر کي وجود ڏيئي قيامت تائين سندس ڪردار جي مستقل مذمت جو سامان ٺاهي ڇڏيو. ” جيڪا قوت پيار دشمن آهي تنهن جي مذمت ۽ مٿس پٿربازي ڪرڻي آهي.“ اهڙو فيصلو عوامي شعور گمنام ماضيءَ ۾ ڏيئي ڇڏيو آهي.

فرهاد، انڪري مئو ته هن پيار ڪيو. سندس راهه ۾ طبقاتي نطام رنڊڪ بڻيو ۽ شرط جي پورائيءَ جي باوجود کيس حق کان محروم ڪرڻ لاءِ چالبازيءَ سان ماريو ويو. سونهن، عشق جو سر وڃائيندي آهي، ان ڪري نه ته اها عشق، دشمن آهي پر ان ڪري ته سونهن تي پيار دشمن قوتن جو قبضو هوندو آهي. ڪٿان چوي ٿي ته سونهن کي حاصل ڪرڻ لاءِ جبل ٽڪي کير ندي وهائڻ ضروري آهي.

کير ندي وهائڻ جو شرط به بظاهر عجيب ٿو لڳي پر ڳوٺاڻي شعور هن ڪٿا ذريعي دراصل پنهنجي خوشحاليءَ جو مطالبو ڪيو اهي. جيڪڏهن ملڪ ۾ کير جي ندي وهڻ لڳي ته ڇا نه ٿيندو؟ ”جهو جهو جهر جهنگل“ واري صورتحال ٿي پوندي، کير، گيهه، مکڻ، ۽ خوشحالي. رڃ ۾ بهشت جو تصور ڀلا ڪهڙو اڀرندو؟ بلوچستان ۽ ڪوهستان ۾ رهندڙ ماڻهن لاءِ ان کان وڌيڪ مثالي صورتحال ٻي ڪهري ٿيندي، جتي زندگي پاڻيءَ ڦڙي لاءِ سڪايل هوندي آهي.

سويت يونين جي علائقي ازبڪستان ۾ به شيرين فرهاد جو قصو ڳايو وڃي ٿو، پر اتان جي سماجي ماهرن جو چوڻ آهي ته فرهاد جو جبل ٽڪي کير وهائڻ اصل قصي جو وڌاءُ آهي. هو چون ٿا ته هن هساس فنڪار پنهنجي علائقي جي ماڻهن کي ڏڪر وارين شديد حالتن مان ڪڍڻ لاءِ جبل ٽڪي پاڻيءَ جو چشمو ڦوڙيو هو، جنهن کي پوءَ ڳوٺاڻن شيرين جي عشق واري ڪهاڻي گهڙي ٻيو روپ ڏيئي ڇڏيو ۽ هڪ حقيقت کي افسانو بڻائي ڇڏيو آهي.

ٻنهي تفصيلن مان جيڪا ڳالهه اڀري آئي اها ته عام ماڻهو 7 سندن تخليق ڪيل مکيه ڪردار فطرت ۾ نيڪي پسند آهن ۽ بديءَ جي قوتن کي پڌرو ڪندا رهن ٿا. نه رڳو پڌرو ڪندا آهن پر مٿن پربازي به ڪندا آهن. مڪي شريف ۾ به ته شيطان کي پٿريون هڻندا آهن.!

ماڻهوءَ جي اها خوبي آهي ته هو سچ کي سچ ۽ ڪوڙ کي ڪوڙ چوندو آهي. ڪوڙ جي مذمت ڪندو آهي ۽ سچ جي قيام لاءِ اڳتي وڌندو آهي، پر شيطان ۽ ڌوتي قوتون ماڻهن کي ان کان روڪڻ لاءِ سختيءَ سان سرگرم ٿي وينديون آهن ۽ ڪنهن ڏينهن بلديه حيدرآباد جي ڇت تان ڪلاشنڪوف سان فائرنگ ٿيندي آهي.

هڪ فرهاد جي قبر ’جائُو لڪ‘ ۾ آهي. سندس ڏوهه سونهن جي طلب هئي. هڪڙيون قبرون 18 جُون واري واقعي کانپوءِ ٺهيون. سچ جا اهي طالب ”مقمه“ (ايم ڪيو ايم) نالي ڌوتيءَ جو شڪار ٿيا. هن ڀيري ڌوتيءَ ٺلهي ڪيهه نه ڪئي ۽ رڳو زبان نه هلائي پر ڏائڻ جهڙا ڏند ڪرٽيا، ڇت تان بيهي ڪلاشنڪوف جي ڪاڪڙي مان ٽهڪ ڏنا ۽ حيدرآباد جي رستن تي ماڻهن جون رت وهائي اهو شڙپ شڙپ ڪري چٽيو.

ڏند ڪٿا چوي ٿي ته فرهاد جي قبر ڌوتيءَ ٺاهي ٿئي ۽ ماڻهن ڌوتيءَ جي قبر ٺاهي. شيرين، فرهاد جي موت کانپوءِ به فرهاد جو ساٿ ڏنو ۽ ڌوتي سڄي حياتي ڪوڙي هاءِ گهوڙا ڪندي مئي. مقمه ڌوتيءَ جو به اهو ئي حشر ٿيڻو آهي. ايندڙ نسل کي ڪتاب ”تاريخ“ جي صفحي نمبر 16 جون 1988ع تي مقمه ڌوتيءَ جو ذڪر ملندو ته ان ڏينهن هن گنجي ٽڪر تي قائم انساني آباديءَ جو رت پيتو.

سوال آهي ته هاڻي ماڻهو ڇا ڪندا؟ ماڻهو ڇا ٿا ڪري سگهن! سواءِ ان جي ته هو اهو ئي ڪن جيڪو ”تاريخ“ ۾ لکيل هوندو آهي. ٻيو ڪجهه ڪن يا نه ڪن پر ايترو ضرور ڪندا جيڪو هنن ڄائو لڪ ۾ ڪير هو يا ڪري رهيا آهن.

(هيءَ سين خميس 23 جون 1988ع، روزانه هلال پاڪستان ڪراچي)