مغل دور

مغل دور:

قلعي جي حياتيءَ جو هڪ حوالو 1101 هجريءَ جو آهي. هي اورنگزيب عالمگير جو دور هو، جڏهن صوبيدار مريد خان ٺٽي جي حڪومت تان معزول ٿيو. هندستان روانگي کان اڳ هو ڪجهه وقت تغلق آباد جي قلعي ۾ وڃي رهيو هو ۽ قلعي ۽ جاين جي ڪجهه مرمت به ڪرائي هئائين.

مير علي شير قانع 1174 هجريءُ ۾ مڪلي نامو لکيو، جنهن ۾ هن طغرل آباد جي بي حد تعريف ڪئي پر اها تعريف تڏهن جي آهي جڏهن طغرل آباد ويران ٿي چڪو هو. محل ماڙيون جُهري چڪيون هيون، تلاءَ سڪي ويا هئا ۽ قلعو هنڌان هنڌان ڀري ويو هو.

علي شير قانع تحفته الڪرام (1181هه) ۾ مڪليءَ جي ٽڪريءَ جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ” سما ڄام انهيءَ ۾ ڪيتريون ئي جايون يادگار طور ڇڏي ويا آهن. جهڙوڪ تغلق آباد عرف ڪلا ڪوٽ جو قلعو، جيڪو باوجود ڊهي وڃڻ جي اڄ به خالص روح ۽ سرور سان اهل دل لاءِ قُوت ۽ قُـوَت آهي. اتي جي جامع مسجد اڏاوت جي خيال کان ٺٽي جي وڏي جامع مسجد کان ڏيڍوڻي ڏسڻ ۾ اچي ٿي “ (صفحو 461).

پر قانع کان به اڳ يوسف ميرڪ بن مير ابو القاسم تاريخ مظهر شاهجهانيءَ (1044هه) ۾ ٺٽي جو بيان ڏيندي لکي ٿو ته، ”ٻيو وڏو ۽ پڪو قلعو ڪلان ڪوٽ ۽ طغرل آباد سڏيو وڃي ٿو. شهر کان ٻن ڪوهن جي فاصلي تي آهي پر اڄڪلهه اتي ڪابه وسونهن ڪونهي “ (صفحه 136).

ان ريت تاريخ جي ڪتابن ۾ ڪلان ڪوٽ جي زوال جو سڀ کان ويجهو حوالو تاريخ مظهر شاهجهاني بيهي ٿو. يعني سن 1044هه تائين هي قلعو ڀِڙڀانگ ٿي چڪو هو. پر سن 1101هه ۾ ڪلان ڪوٽ جي ٿوري مرمت ٿي هئي. حقيقت ۾، ڪلان ڪوٽ 1101 هجريءَ ۾ به پنهنجي زوال ۾ پير وجهي چڪو هو، ڇاڪاڻ ته جڏهن هڪ معزول صوبيدار ڪوٽ ۾ڪجهه وقت لاءِ رهائش اختيار ڪرڻ گهري ته کيس ايتري مرمت ڪرائڻي پئي جو اهو رهائش جوڳو ٿي سگهي.

مقامي ماڻهو جهوڪ جي حوالي سان هڪ روايت جو ذڪر ڪن ٿا جيڪا سن 1718ع جي آهي. هو چون ٿا ته جڏهن شاهه عنايت شهيد جي مريدن کي جهوڪ ۾ شڪست آئي تڏهن ڪجهه فقير هتي ڪلان ڪوٽ جي مندر لڳ ڇِنن ۾ اچي لڪا هئا. جيڪڏهن ان روايت کي درست قبول ڪجي ته پوءِ چئبو ته ڪلان ڪوٽ 1718ع ۾ پوريءَ طرح ويران هو.