علي خان ابڙو

گڏ پڙهندو هو. سو وڪائو ٿيو، شاندار، ڪشادو سول لائينس ۾ گهر، صرف ڏهن هزارن ۾! اسان وٽ ڏهه هزار به ڪونه هجن.

سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ’شادي ڪيو ته رزق پاڻمرادو اچي ٿو وڃي ۽ گهر ٺهرائڻ شروع ڪيو ته پاڻئي ٺهي ٿو وڃي‘. مان انهن واقعن جو اکين ڏٺو شاهد ۽ زنده مثال آهيان، خبر ناهي ماڻهو باقي پريشان ڇاکئون ۽ ڇو ٿا ٿين؟ بس اهو سڀ ڪنهن جو پنهنجو روَيو ۽ سرشٽ آهي، نه ته حياتي ته ڏاڍي مٺي آهي، پوءِ جيڪو جيئن ڏسي! شيخ اياز صاحب چوي ٿو، ”گهڙي گهڙي گهاءَ“ مان ته چوان ٿو ته ”گهڙي گهڙي پيار، پيار جا انبار لڳا پيا آهن، رڳو چڳڻ واري جي چوڳي تي نظر پوي“ پٿر ۾ اندر ويٺل ڪيئين کي به رزق ملي ٿو. پيار به هر ڪنهن وٽ جهول ڀري اچي ٿو، باقي ڏسڻ واري جو ڏوهه آهي. نظر نظر جو فرق آهي.

مان نئون نئون وڪيل ٿي آيس، لاڙڪاڻي ۾. روزانو شآم جو رستي تي ڇڻڪار ڪري ڪرسيون ٻاهر وجهي ويهبو هو. اهو آهي گرميءَ جو ڪلچر، پوءِ ڌما ڌم ڪچهري لڳندي هئي. هرڪو آيو ويو آسائش ڪري چار ٽهڪ ڏئي اٿي ويندو هو. توهان انهيءَ کي اوطاقي ڪلچر به چئي سگهو ٿا. اتي مون وٽ هر روز هڪڙو اڻ واقف ماڻهو اچي ويهندو هو، پٽڪو ٻڌل، ڪارو نيلامي ڍلو ڪوٽ، پاڻ سنهو ۽ قدآور، مون ڪڏهن به کانئس نالو ۽ ذات نه پڇي. هئو اڻ پڙهيل پر ڪڏهن ڪڏهن ڏاڍو چڱو گفتو ڪڍندو هو. پڇندو هئومانس ته ”اهڙيون ڳالهيون ڪٿان سکيو آهين“ ته نماڻائي سان ورائي منهن ۾ ڏيندو هو ته ”توهان جهڙن اميرن وٽان!“ حالانڪه مان ماستر جو پٽ هئس ۽ نئون نئون وڪيلڙو. هڪ ڏينهن ميونسپالٽي جي گند ڪچري کڻڻ واري گاڏي (پڪ اپ) اچي لنگهي، ڌپ ٿي وئي، پر هو ماڻهو اٿي بيٺو ۽ چيائين ”ڏٺئي سائين ڏٺئي! گند ڪچري کي به سواريءَ جو موقعو ملي ٿو.“ سچ چوندا آهن ته جيڪي ڪجهه آهي، نظر ۾ آهي نظاري ۾ ڇاهي.

ڪاليج جي زماني ۾ پنهنجي پياري دوست محمد سعيد انصاريءَ سان اها ڳالهه ڪيم ته ناراض ٿي پيو، چي ”يار تون ته گهمندي ڦرندي به فلسفي جون ڳالهيون پيون ڪرين، بابا اسين ته نظارو پيا ڪريون. ڪا سهڻي صورت ڏسنداسون ته دل سٽون ڏيندي ۽ ساراهه به ڪنداسون. باقي تو وانگر نظر جي فلسفي ۾ پياسون ته مزو ئي ڪرڪرو ٿي ويندو!“ سو جڏهن کيس تفصيل سان سمجهايم ته، ذهين ته ڏاڍو هو سو هڪدم سمجهي ويو ته به چيائين ته ”هاڻي گهڻو ٿيو، اسان کي نظارو ڪرڻ ڏي، بابا اسين سنوا سڌا رواجي ماڻهو، اسان کي پيچيدگين ۾ نه منجهاءِ بس مزو وٺڻ ڏي ۽ تون به مزو وٺ!“ واقعي گهڙيءَ گهڙيءَ جو مزو وٺجي ته دنيا ۾ ئي بهشت ماڻي سگهجي ٿو. وسيلن کي وڃڻ ڏيو. اميدن ۽ آسرن جا اٺسٺا نه ٻڌو، گهڙو ڀڳو نه گهوريو، ڀڄي شال م گهڙي. اهو ڀٽائي گهوٽ آهي. پوءِ به چون ته ’گهڙين ۾ گهارجي‘ وارو فلسفو فرانس جي زان پال سارتري ۽ سندس داشته مئڊم سائمون ڊي بو وار ڏنو. مغرب کي مان آهي!؟ اها اسان جي مغرب زده غلامانه سوچ آهي.

اڪبر الهه آبادي به فرمايو ته ”چلي هين شيخ ڪعبه ڪو، هم انگلستان جائينگي، وه ديکهي گهر خدا ڪا هم خدا ڪي شان ديکهين گي“، توبه توبه، مان لنڊن توڙي آمريڪا ويس، خبر نه آهي ڇا ڏٺو آهي ماڻهن اتي، جو ويزا لاءِ قطارن جي لانڍ لڳي پئي آهي. چڱايون به آهن پر بيهودگي ۽ بي حيائي جي به انتها ئي ڪونهي. سرِبازار، سرِعام، روڊن ۽ باغيچن ۾ ظاهر ظهور اهڙا مظاهر ڏٺاسون جو اسان کي ته شرم پئي آيو. منهنجا ترقي پسند دوست ان کي ’آزادي جو بنيادي حق‘ ۽ ’جسم جي لذت حاصل ڪرڻ جو حق‘ چئي اهڙين ڳالهين جي پاسداري پيا ڪن. پر پارسيءَ ۾ چوڻي آهي ته ’گفتن و ڪردن فرق ميدارد‘. چوڻ ۽ ڪرڻ ۾ فرق آهي. پنهنجي ڌيءَ، ڀيڻ، ماءُ ۽ زال کي اهڙي حالت ۾ ڏسڻ برداشت ڪندا؟

منهنجو لنڊن ۾ مهربان ميزبان ڊاڪٽر جاويد شيخ ۽ سندس گهر واري ڊاڪٽر حسينا اتي پنجويهه سالن کان رهن ٿا ۽ کين پنهنجو نجي بنگلو آهي. سي ڏٺم ته لڏڻ جي تيارين ۾ هئا. سبب پڇيم ته پنهنجي ننڍڙي پنجن سالن جي نياڻي، جا سندن اڪيلو ٻار هئي، ڏي اشارو ڪري چيائون ته، ”هن کي ههڙي ماحول ۾ نٿا رکي سگهون!“ نوجوان چون ته بهتر مستقبل جي تلاش ۾ ٻاهرين ملڪن ۾ وڃون ٿا. مستقبل ڪنهن ڏٺو آهي يا لکي لڌو آهي. لنڊن ۾ هڪ دوست مگسي صاحب چانهه جي دعوت تي گهر گهرايو. سندس نوجوان ڌيئرون جين جي پتلون ۽ چست گنجي (ٽي شرٽ) ۾ پي آيون ويون ۽ ٽهڪڙو لڳو پيو هئن. اتي هڪ باريش و ضعدار ٻروچ جو پڳ سان فوٽو ڏٺم ۽ پڇيومانس ته ڀائو هي شاندار شخص ڪير آهي؟ چيائين ”منهنجو ابو آهي، پر جي هت اچي ويو ته موچڙا هڻندم ۽ چڱي گُڏ ڪڍندم؟“ مون سندس ڪرب (درد) محسوس ڪيو پر کوٽ کوٽان ڪانه ڪيم. چپ ٿي ويس، ڳالهه ظاهر پئي هئي. سو ڀَوِش (مستقبل) جي ڪنهن کي خبر؟

شري رامچندر جڏهن پنهنجي ڀاءُ شري لڪشمن کي رياضتون ڪندي ڏٺو ته پڇيائينس ته ”ڀائو تون ته وڏي درجي وارو درويش آهين پوءِ ڪهڙي ڳالهه ۾ اچي مُنڌو (منجهيو) آهين؟“ جواب ڏنائين ته ”ڀَوِش جي خبر نٿي پويم!“ شري رامچندر کلي چيس ته ”ڀَوِش (مستقبل) ۾ رکيو ڇاهي. ڄاڻي ڇا ڪندين؟ ائين ته پنهنجي لاءِ آزار پيدا ڪندين، ڇاڪاڻ ته جيڪي تڪليفون اچڻيون آهن سي اڳواٽ ڄاڻي پريشان ٿيندين ۽ جيڪي ٿيڻو آهي، تنهن کي ٽاري به ڪونه سگهندين، پوءِ اهڙي ڄاڻ لاءِ وهلور وڃڻ مان ڇا هڙ حاصل؟“ شري لڪشمڻ (لڇمڻ) ڳالهه سمجهي شانت ٿي ويو.

مستقبل ۽ وري روشن مستقبل! ڪراچي وارا چون ٿا اسين محرومين جو شڪار آهيون. حيرت آ، پڪا گهر جُهڙي ڦڙيءَ کان محفوظ، روڊ رستا، بجليون، اسڪول، ڪاليج، اسپتالون، نلڪي جو پاڻي باٿ روم ۾ هڪيو حاضر، سواريءَ لاءِ موٽرون، بسيون، رڪشائون، سائيڪلون وغيره پوءِ به چي ’محرومين جو شڪار آهيون‘. ڳوٺن ۾ وڃو ته ڪچا رستا، نه اسڪول، نه اسپتال، نه دوا نه دارون، نه بجلي نه فون نه پاڻي، مايون ويچاريون دلا مٿن تي کڻي وڃي کوهه تان ڀري اچن. کائڻ لاءِ رُکي ماني ۽ لسي. پوءِ به پڇون ته چوندا ته ”شڪر آهي، پنهنجن ڪکن ۾ ويٺا آهيون، پورهيو ڪيون پيا، اَن جي گندي يا پلي ڀري پئي آهي. بس شڪر آهي!“، اهو آهي رويو ۽ سوچ يا انگريزيءَ ۾ چئجي ايٽيٽيوڊ يا ايپروچ. شيڪسپيئر چواڻي ”ڪجهه به بڇڙو يا برو ناهي، رڳو سوچ ان کي اهڙو بڻائي ٿي“. اسان ته ڀوڳنا جو لطف وٺون ٿا ۽ صاحب جي صاحبي ويٺا ڏسون. اسان جا شهري ڀائر سڀ ڪجهه هوندي تر جيتري تڪليف به نه سهي سگهن ۽ وٺي ڪان ڪان ۽ واويلا ڪن.

منهنجو مرحوم دوست، علي دوست بگٽي کين سڏيندو ئي هو” ڪوَي ڪِي اولاد“ يعني ڪانءُ جو اولاد. علي دوست به عجب مست منش هو، نياڻيون ڪراچيءَ جي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ پڙهايائين. اٿارڻ جو فڪر ئي ڪونه. مون تي گهڻو مهربان هو سو هڪ ڏينهن وجهه وٺي چئي ڏنومانس ته ”بگٽي تون نيٺ نياڻين جو پيءُ آهين“ ته هڪدم گنڀير ٿي ويو ۽ چيائين ته ”جمال ڀائي مونکي ڀلي جيڪو موچڙو وڻئي سو هڻي ڪڍ، باقي منهنجي نياڻين جو نالو به نه کڻ؟“ چي ”انهيءَ ۾ فڪر جي ڪهڙي ڳالهه آهي. ڪنهن ڏينهن ڪو خانداني ڇوڪرو هٿ آيو