علي احمد بروهي

علي احمد بروهي : عجيب مهربان ماڻهو



تقريرن ۽ تحريرن ۾ کِلائي کِلائي پيٽ ۾ سور وجهندڙ علي احمد بروهي صاحب، ڪڏهن ڪڏهن روئاري به وجهندو هو. اهو سندس شخصيت جو ٻيو روپ هو. چوندا آهن ته Gemini (جوزا) جي اثر هيٺ ڄمندڙ فرد جون ٻه شخصيتون هونديون آهن! سائين جو ستارو اهو ساڳيو هو. جوتش وارن جي ڳالهين تي ڪهڙو اعتبار ڪجي؟ پر مون بروهي صاحب جا ٻئي روپ ڏٺا.

1985ع جي شروعات ۾ آئون جنرل ضياءُالحق جي مارشلائي چنگل مان آزاد ٿيو هئس، ۽ آزاديءَ کان پوءِ پنهنجيون سماجي ذميواريون پوريون ڪرڻ لاءِ روزگار جي تلاش ۾ هئس. ارادو صحافي ٿيڻ جو هئم. ميدان ۾ ”هلال پاڪستان“ کان سواءِ ٻي ڪا اخبار ڪونه هئي، جتي ڪا گنجائش نڪري! نيٺ ”هلال پاڪستان“ ۾ ڪيريئر جو رستو نڪتو. سراج صاحب کان پوءِ هلال پاڪستان جا ايڊيٽر تمام تيزيءَ سان پئي بدليا. پهرين ته مون کي ڪو رکڻ لاءِ تيار نه هو، هر ايڊيٽر چوي ”سرخو آهي“، ”ڪميونسٽ آهي، جيل کائي آيو آهي، اسان کي به کارائيندو!“ خبر پئي ته منهنجي مخالفت شيخ سلطان ٽرسٽ جي انتظاميا طرفان ٿي رهي هئي، جتي عبدالحليم جوش علي احمد بروهي صاحب (ايڊمنسٽريٽر ٽرسٽ) جو اسسٽنٽ هو. خدا ٻنهي صاحبن جي روحن کي خوش رکي، جواب ملندو هو، ”هلال پاڪستان ۾ گنجائش ڪو نه آهي!“

نيٺ شمشيرالحيدري ايڊيٽر ٿي آيو. فقير محمد لاشاري ۽ شڪور نظاماڻي يونين جا اڳواڻ هئا. ٽنهي گڏجي بروهي صاحب کي راضي ڪيو ۽ مون کي ٻن هزارن جي خسيس اجرت جي آڇ ٿي. شايد سمجهيائون ٿي ته قبول نه ڪندو ۽ همراهه پاڻ ئي ٽري ويندو. ان وقت ٻين کي 5000-6000 رپيا ماهوار ۽ ٻيون رعايتون جدا ملنديون هيون جو هلال ويج بورڊ تحت پگهارون ڏيندي هئي. نوڪريءَ جي اها آڇ مون قبول ڪئي. شمشيرالحيدريءَ ۾ اصولن تي سودي بازي ۽ لچڪ بلڪل ڪونه هئي. هن کان اڳ ايم آر ڊي وارن ڏينهن ۾ مهراڻ اخبار جو 84 ڏينهن ايڊيٽر ٿي رهيو هو. کيس هلال ۾ 42 ڏينهن به برداشت نه ڪيائون. خبر ناهي ڇا ٿيو؟ اوچتو عبدالحليم جوش ايڊيٽر ٿي آيو. اچڻ سان مون کي گهرائي چيائين ”تون اهو ساڳيو ماڻهو آهين نه جيڪو تازو جيل مان نڪتو آهي ... مون تنهنجي تصوير اخبار ۾ ڏٺي هئي.“ ٻئي ڏينهن تي منهنجي نوڪري بنا سبب ڄاڻائڻ جي برخاست ٿي وئي. زباني چيائين، ”آئون risk کڻي نٿو سگهان!“ پوءِ ڇا ٿيو؟ ڊگھي ڪهاڻي آهي. هيءَ قصو مختصر ٿو ڪريان.ڳالهه وڃي ليبر ڪورٽ، صحافي برادري، پريس ڪلب، ۽ انفارميشن سيڪريٽري شاهجهان ڪريم تائين پهتي.

بروهي صاحب مون کي سڏايو ته ”آئون توکي 5000 هزار رپيا پگهار ڏيندس پر تون اخبار ڇڏي پرنٽنگ پريس ۾ ڪم ڪر!“ مون عرض ڪيو ”سائين مون کي صحافي ٿيڻو آهي، انڪري مشين تي ڪم نه ڪندس!“ نيٺ، مان اخبار ۾ موٽي آيس ۽ پورا پنج سال ڪا به ’خطرناڪ‘ ڳالهه نه ڪيم، تان جو 1990 ۾ پيپلز پارٽي جي شاگرد تنظيم جو اڳواڻ سيد عالم شاهه ايڊيٽر ٿي آيو. عالم شاهه پيپلز پارٽيءَ جي قيادت وٽان ٽاسڪ وٺي آيو هو ته هو هِلال کي پارٽي آرگن طور هلائيندو! هِن کي اخبار ۾ پيپلز پارٽيءَ جا ڪارڪن صحافي طور کپندا هئا. هُو پنهنجي جاءِ تي چڱو هوندو، پر هو صحافي ڪونه هو. اسان جي هر ڳالهه کي شڪ سان ڏسندو هو، ڇو ته سندس خيال ۾ اسان سرخا هئاسون ۽ پيپلز پارٽيءَ کي ڪنهن به وقت ڪو نقصان ڏيئي پيا سگهون. عالم شاهه سان سکر جو هڪ صحافي مقبول صديقي ٻِٽَ هو، جنهن کي شمشير پنهنجي مدد لاءِ هِلال ۾ رکيو هو. اخبار جي آفيس ۾ روزانو شام جو بوتل کلندي هئي، ۽ ان خمار ڀري حالت ۾ اسان جي پيشي ٿيندي هئي. اسان جو جيئڻ جنجال ڪري ڇڏيائين. نتيجو اهو نڪتو ته اسان جو ذهين ۽ نفيس ساٿي عبدالرحمان نقاش هِلال سان گڏ ڪراچيءَ جون گهٽيون ڇڏي اسلام ڪوٽ ۾ ڪم ڪندڙ هڪ NGO ۾ شامل ٿي ويو. آئون سکر جي هڪ اخبار ’پُڪار‘ ۾ ايڊيٽر ٿي هليو ويس ۽ نصير اعجاز انگريزي صحافت طرف هليو ويو. اهو سڀ ڪجهه چند هفتن ۾ ٿي ويو. فقير محمد لاشاري ٿورڙو اڳ عوامي آواز ۽ پوءِ جاڳو طرف هليو ويو هو. بروهي صاحب انهن سڀني حالتن کان واقف هو، پر اسان کي protect نه ڪيائين. اها سندس سرڪاري حيثيت ۾ مجبوري ٿي سگهي ٿي، ڇاڪاڻ ته هو شيخ سلطان ٽرسٽ جو اعليٰ ترين عملدار هو. ٽرسٽ جي سرپرست غالباً بيگم نصرت ڀٽو صاحبه هئي، اسان تي پيپپلز پارٽي دشمنيءَ جو فضول بهتان هو.

بروهي صاحب تي سندس سرڪاري شخصيت حاوي رهي. پر عجيب ڳالهه آهي ته سندس قلم تاريخ ۽ ادب جي مدعن تي لکندو رهيو. جيترو سرڪاري حيثيت ۾ سخت گير هو. غير سرڪاري حيثيت ۾ اوترو ئي نرم، مزاح پسند ۽ مددگار هو.

جڏهن پيپز پارٽيءَ جي حڪومت اوچتو ختم ٿي، ڄام صادق علي وڏو وزير ٿيو، تڏهن ’پُڪار‘ اخبار ۾ مون کي پنهنجي غير لچڪدار طبيعت سبب اها اخبار ڇڏڻي پئي هئي، جيڪا مون هِلال کان پوءِ جوائن ڪئي هئي. آئون ڄام صادق جي حڪومتي پالسين تي تنقيد ڪرڻ کان رهي نه ٿي سگهيس، اخبار جا اشتهار بند ٿيڻ لڳا ته هڪ ڏينهن آئون پاڻ اخبار جي آفيس مان اٿي آيس. مون نه ٿي چاهيو ته منهنجي ڪري اخبار بند ٿئي ، ۽ سنڌي صحافين جو هڪ مورچو ختم ٿي وڃي. اخبار ڇڏڻي پئي ته بيروزگاريءَ جون شديد مشڪلاتون وڪوڙي ويون. تقريباً ٻن سالن جي سخت بيروزگاريءَ کانپوءِ هڪ ڏينهن بروهي صاحب پاڻ مون کي سڏيو، ”آئون هتي شيخ سلطان ٽرسٽ جي لئبريري ٺاهڻ چاهيان ٿو. تون اچي ڪم ڪر، لئبريري ٺاهه!“ ايئن آئون ٽرسٽ جي لئبريري ٺاهڻ ۾ لڳي ويس ۽ فالتو وقت ۾ ’سنڌوءَ جو سفر‘ ڪتاب لکندو رهيس. هتي عبدالحليم شيخ اڃا موجود هو. خبر نه آهي ته ڇو هن کي مون سان ڪو ازل جو وير هو؟ ايئن ٿيندو آهي. هو ڪنهن خاص مڪتبه فڪر جو هو ۽ آئون ڪنهن ٻي سوچ جو هئس! ٽي مهينا پورا ٿيا. لئبريري ۾ ادب، تاريخ ۽ آرڪيالاجيءَ تي چڱا ڪتاب جمع ٿيا ته هڪ ڏينهن شيخ صاحب مرڪندو لئبريري ۾ آيو ۽ مون کي ٽرسٽ طرفان بند لفافو ڏيئي هليو ويو جنهن تي بروهي صاحب جي صحي ٿيل هئي ” تنهنجين خدمتن جي وڌيڪ ضرورت نه آهي!“ (ان لئبرريءَ بابت تازو 2013 ۾ پڇا ڪيم ته معلوم ٿيو، اتي ڪا لائبرري آهي ئي ڪونه! خدا ڄاڻي ڪيڏانهن وئي.).

پوءِ مون وڃي روح رهاڻ رسالو (94-1993)ڪڍيو ۽ سڀ کان پهرين تاريخ جا گم ٿيل صفحا سهيڙڻ لاءِ بروهي صاحب کي عرض ڪيم، ”سائين نيويءَ واري بغاوت جا واقعا ڇو ٿيا؟ ڪيئن ۽ ڪهڙي ترتيب سان ٿيا؟ ۽ توهان کي جيڪا (موت جي) سزا ٻڌاي وئي، ان جا تفصيل ڇا آهن؟“ بروهي صاحب علم ورهائڻ جي معاملي ۾ سخي هو. ”ڪراچيءَ ڪيئن ترقي ڪئي؟ اها سمگلرن جي ڪاروبار ۽ پارسين جي محبت هئي. هتي غلامن جي منڊي لڳندي هئي. فلاڻي عمارت ۾ غلامن کي زنجيرن ۾ ٻڌي رکندا هئا!“ بروهي صاحب هڪ ٻئي پٺيان مضمون�