عبادت، پورهيو ۽ رزق

جون 2004ع

آئينو روزاني خبرون ڪراچي

عبادت، پورهيو ۽ رزق

ڏھہ ٻانھن سال اڳ جي ڳالھہ آهي جو منھنجون رولاڪيون مون کي ٿائلينڊ جي ڏکڻ ۾ واقع هڪ شهر ”سونکلا“ وٺي ويون هيون، ٿائلينڊ جي ڳوٺن ۽ شهرن ۾ سج اڀرڻ شرط مٿي ڪوڙيل ۽ گيڙو ڪپڙن ۾ ملبوس ڀڪشوئن جون قطارون رستن ۽ پيچرن تي نڪري اينديون آهن. سج اوڀر کان ڪتي ڪڍي ڄڻڪه ان منظر کي ڄڻيندو آهي. ڀڪشو پنھنجن پنھنجن مقرر رستن تان مقرر وقت تي نڪرندا آهن. زبان سان ڪا بہ صدا نہ هڻندا آهن. بس! پنھنجي ڌرم مطابق ”جيڪي مليو سو قبول!“ ڪري وڃي پنھنجي پنھنجي ماڳ رسندا آهن. ڀڪشو جنھن واٽ سان ويندا آهن، ٿائلينڊ جا ٻوڌي ماڻهو ان واٽ تي اچي بيھندا آهن، سندن هٿن م ان يا اٽي سان ڀريل وٽا هوندا آهن. هو ڏاڍي ادب سان ڪنھن ڀڪشوءَ جا قدم ڇهي ان جي ڪشڪول يا گودڙيءَ ۾ ان وجهندا آهن ۽ ٻنہي هٿن سان پرڻام ڪري پوئين پير موٽي ويندا آهن.

ان موقعي تي ڀڪشا ڏيندڙ ڀڪشا وٺندڙ ٻئي خاموش هوندا آهن. بلڪل ايئن جيئن مندر ۾ مورتي ۽ پوڄاري ٻئي خاموش هوندا آهن. هتي ڀڪشا ڏيڻ ۽ ڀڪشا وٺڻ ٻئي عبادت ۾ شامل آهن. آئون انھن منظرن ۾ گم ٿي ويندو هئس. آئون نٿو ڄاڻان تہ ڀڪشوئن جي انھن قطارن ۾ ڪيترا درد هئا ۽ ڪيتري عبادت؟ مون کي تہ ان منظر ۾ انسانن جي معصوم خواهشن ۽ روحن جي جهلڪ پئي نظر آئي جنھن ۾ دان ڏيندر پاڻ بکاري هو ۽ دان وٺندڙ ان داتا جو نمائندو! هتي داني ۽ ڀڪشو ٻئي ڪائنات جي اصل روح کي ريجهائي رهيا هئا، بنا ڪنھن زور زبردستي ۽ روحاني دهشتگرديءَ جي!

اهي منظر ڏسي مون کي سيوهن ۾ ”بودلي جي ڏاچيءَ“ واري ڪهاڻي ۽ روايت ياد آئي هئي. بودلي جو فقير ڳاڙهن ڪپڙن ۾ هوندو آهي ۽ سيوهڻ شهر ۾ ڪن خاص رستن تان خاموش لنگهي ويندو آهي پوءِ کڻي ڪنھن شخص هن کي خيرات ڏني يا نہ ڏني! اها رسم جي ڪارروائي آهي. چون ٿا تہ اڳي بودلي جي ڏاچي ان خاص واٽ سان لنگهندي هئي ۽ جنھن ماڻهوءَ کي دان ڏيڻو هوندو هو، ڏاچيءَ تي رکيل ڳوٿريءَ ۾ وجهي ڇڏيندو هو. چون ٿا تہ اها ڏاچي پوءِ ڪن ماڻهن ڪهي کائي کپائي ڇڏي! آئون نٿو ڄاڻان تہ ان قصي ۾ ڪيترو سچ آهي ۽ اهو بہ نٿو ڄاڻان تہ ڇا اڄ بہ ان ڏاچيءَ واري واٽ تي ڪو فقير رسمي طور هلي ۽ خاموشي سان خير وصول ڪري ٿو؟ البت سيوهڻ (۽ ٻين درگاهن تي) ۾ فقيرن جون خيرات لاءِ صدائون، پٽ پٽان، روحاني دڙڪا ۽ ٻيا سلسلا اکين جي آڏو آهن.

سيوهڻ ۽ ملتان لاءِ ڪنھن فارسي شاعر چيو، ”هتي چار شيون تمام گهڻيون آهن: گرمي، ڌوڙ، قبرون ۽ فقير!“ هاڻي، قبرون تہ پلاٽن تي قبضن سبب گهٽجي ويون آهن. البتہ فقير اڳي کان بہ گهڻا آهن. قلندر جا مريد ۽ عقيدت مند هتي روح سان روح جو رابطو ڳنڍڻ اچن ٿا. هو اکيون ٻوٽي ذهن ۾ ڪو تصور قائم ڪن ٿا ۽ دل ئي دل ۾ مرادون پنن ٿا. من جي اهڙي نويڪلائيءَ ۾ جيڪڏهن ڪو خلل وجهي ٿو تہ اهو وري بہ فقير آهي ۽ انھن جون پئسي لاءِ صدائون!

آئون قلندر جي اصل فقيرن ۽ طالبن جي ڳالھہ نٿو ڪريان. جيڪي اصل فقير آهن سي (مريدن کان) پنن ڪو نہ ٿا ۽ جيڪي آهن ئي ڪو نہ، سي دڙڪن دهمانن ۽ روحاني بليڪ ميلنگ سان (مريدن جا) کيسا خالي ڪرايو ڇڏين. مون ٿائلينڊ جي ٻوڌي ڀڪشوئن ۽ پوڄارين وٽ ڀڪشا کي پوڄا جي روپ ۾ ڏٺو. مون سنڌ ۾ خيرات کي فقيرن ۽ عقيدتمندن جي وچ ۾ زور ۽ مجبوريءَ جي روپ ۾ ڏٺو. ڪبير داس چيو.

”جيڪي ڪجھہ پاڻمرادو ملي سو کير آهي، جيڪڏهن گهرڻ سان ملي تہ پوءِ ان جو درجو پاڻيءَ جيترو آهي پر جيڪڏهن اهو ڇڪتاڻ سان ملي تہ پوءِ اهو نسورو رت آهي.“ هر ڪو پاڻ ڏانھن ڏسي تہ ڪير ڇا ٿو ڏئي ۽ ڪير ڇا ٿو وٺي!

ٿائلينڊ رڳو ٻوڌي ڀڪشوئن ۽ عوام جو ملڪ نہ آهي. هتي شام جا پاڇا ڊگها ٿيڻ کانپوءِ بلڪه سج جي ٽٻيءَ سان ئي وئشائن جون قطارون نڪري اينديون آهن. اها شايد سج کي بہ خبر آهي تہ روشنيون ڏاڍيون رنگين ٿين ٿيون. ايتريون رنگين ۽ مدهوش جو ٻڌ جا منتر بي اثر ٿي وڃن ٿا. ڪشڪول کڻي هلندڙ ٻوڌي ڀڪشو بہ نہ ڄاڻ ڪيڏانھن گم ٿي وڃن ٿا. شايد ڏند ڪٿائي ”ڪناري“ (اڌ عورت اڌ پکي) بہ رات جي وقت ۾ مندرن تائين محدود ٿي وڃي ٿي ۽ نڪري وڃي ٿي. آئون سيوهڻ جي راتين بابت ڪجھہ نٿو ڪڇان. جتي جسمن جا سوداگر اونداهين راتين ۾ ڏيئن جھڙا بلب ٻاري رنگينيون پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن ۽ قلندر شهباز کين سندن حال تي ڇڏي ڏيندو آهي.

سج اڀرڻ ۽ سج لهن جي منظرن کانسواءِ ٿائلينڊ ۾ ٻيو بہ گهڻو ڪجھہ آهي. آئون اليڪٽرانڪ ترقي، اوچين عمارتن ۽ تيز رفتار شاهراهن جو ذڪر نٿو ڪريان بلڪه ان اونداهي ٻہراڙي جو ذڪر ڪريان ٿو، جتي درياهي ۽ سامونڊي ڍنڍن ڍورن ۾ مهاڻن جون بيشمار ٻيڙيون ايئن هلن ٿيون. جيئن سنڌ جي شهرن ۾ ٽريفڪ هوندي آهي. هتي ٻيڙين جي زندگي، ٻيڙين تي دڪان، ٻيڙين تي سفر عام آهي ۽ ڪنڌين تي بيٺل ٻيڙيون بلڪل ايئن لڳنديون آهن جيئن فٽ پاٿ سان گاڏيون پارڪ ٿيل هجن. انھن فٽ پاٿن سان پڪي تي پڪا دڪان. مڇي ۽ ڀاڄي مارڪيٽون، ڄار، رڇ، پالتو جانور ۽ کوپري ۽ مڇيءَ جي تيل جا پيپا نظر اچن ٿا. هتي زندگي ايتري سادي ۽ ايتري ڏاڍي آهي مون اتي ڪنھن بہ ماڻهوءَ کي اهڙي طرح واندو نہ ڏٺو، جيئن سنڌ جا جوڌا جوان هوٽلن تي شهپر کي تاءُ ڏيندا آهن ۽ چانہيون پيئندا رهندا آهن.

مون هڪ ٻيڙيءَ ۾ سوار ٿي ايشيا ۾ ٻاڙي پاڻي (breakish water) جي سڀ کان وڏي ڍنڍ ۾ سفر ڪيو. هي پاڻي اهڙو ئي هو جيئن سنڌوءَ جي ڊيلٽا ۾ هوندو آهي نہ مٺو نہ مڪمل کارو. مون کي ٻڌايو ويو تہ ٿائي ملاحن پنھنجين حالتن آڌار ڪافي تجربا ڪيا آهن. موٽر بوٽ ڪجھہ ڪلاڪ ڍنڍ ۾ ڊوڙندي رهي ۽ منھنجي حيراني وڌندي رهي. ان وشال ڍنڍ ۾ پاڻي ايئن ذاتي سنڀال ۾ ورهايل هو جيئن سنڌ ۾ زمينون هارين ۽ زميندارن وٽ هونديون آهن. هزارها ايڪڙ پاڻيءَ ۾ مختلف ماڻهن جا مستقل رَڇ پوکيل هئا. بانس جا چار لڪڙا کوڙي ان جي چوڌاري رَڇن جون مضبوط ديوارون ڏنيون هئائون، ترو بہ ڄاريدار فرش سان بند، رَڇ جي اک ايتري ننڍي هئي جو ٻج ٻاهر نڪري نہ سگهي ۽ نہ وري ٻاهريون بلائون ان ۾ گهڙي سگهن.

ٿائيلينڊ جا ملاح فقط کاري جا گهاتو ڪو نہ هئا، جن کي شڪار تي گذاري کانسواءِ ٻيو ڪجھہ سجهي ئي ڪو نہ ٿو. هو سچ پچ ”کيڙائو“ هئا ۽ هنن پنھنجي پنھنجي پاڻيءَ ۾ رڇ کوڙي اندر ٻج ٿي پوکيو. ٿائلينڊ جي اڪثر سرڪاري ۽ غير سرڪاري نرسرين ۾ هر قسم جي مڇيءَ جو ٻج موجود رهي ٿو. ملاحن اتان ٻج خريد ڪري پنھنجي وس آهر تيار ڪيل رَڇَن جي مضبوط گھيري ۾ ٻج ڇڏي ٿي ڏنو. وقت سر ٻيڙين تي چڙهي انھن کي هٿرادو خوراڪ ڏيئي موٽي اچي ڪنھن ٻي ڪرت کي ٿي لڳا. ان ٻاڙي ڍنڍ جي قدرتي ماحول ۾ مڇيون ٿورن مهينن ۾ مڇي مچ ٿي پيون ۽ مالڪ انھن کي مارڪيٽ ۾ وڪڻي نئون ٻج وٺي رڇ ۾ ڇڏي ٿي آيو.

اها رَڇن ۾ فارمنگ هڪ ايڪڙ کان 15-20 ايڪڙن تائين هئي، جنھن ۾ ڪڏهن پاڻي جي کوٽ جو