سچ وڏو ڏوهاري آهي

سومر 20 ڊسمبر 1999ع

روزاني سنڌ حيدرآباد

ڪالھہ جو ڏوھہ، اڄ جو ثواب!

خدا جي خلق ۽ سنڌ جي حقن جي ڳالھہ ڪرڻ تان سزائون ۽ ڦاهي کائڻ جو رواج اڃا ختم تہ ڪو نہ ٿيو آهي، پر عجيب ٿو لڳي جڏهن پاڪستان جو چيف ايگزيڪيوٽو جنرل پرويز مشرف ۽ پاڪستان جو گهرو معاملن وارو وزير معين الدين حيدر بہ ساڳيون ”بغاوت ۽ بدعت“ جون ڳالهيون ڪري رهيا آهن. هو چون ٿا تہ ”سنڌ کي تيل، گئس جي رائلٽي ڏينداسين. ضلعي سطح تائين اختيار ورهائي ڏينداسين، پر ان کان اڳ صوبن کي خودمختياري ڏينداسين.“ عجيب! تمام عجيب، ڳالھہ سمجھہ ۾ نٿي اچي تہ پاڪستان ۾ فوجي حڪومت اهي ڪم ڪرڻ لاءِ ڪيئن تيار ٿي وئي آهي، جن جي فقط ڳالھہ ڪرڻ تي ديس دروهي هجڻ جي فتويٰ لڳي ويندي هئي. اها عجب جھڙي ڳالھہ، تڏهن بہ هجي ها. جيڪڏهن ڪا رواجي جمهوري حڪومت ايئن ڪرڻ جو اعلان ڪري ها! هاڻي تہ خود فوج بہادر انھن قوم پرستن جھڙيون ڳالهيون پئي ڪري، جيڪي پونم ۾ ويٺا آهن.

چوندا آهن تہ شاعر حضرات ”تسليم نہ ٿيل قانون ساز“ هوندا آهن ۽ هو وقت کان اڳ ۾ ڏسي وٺندا آهن تہ سڀاڻي ڇا ٿيندو؟ ڇا ٿيڻ گهرجي ۽ ڇا نہ ٿيندو! پاڪستان ۾ فوجي سطح تي نظر ايندڙ (ڪوڙي يا سچي) ذهني تبديليءَ جو انڀو احمد فراز کي ڪافي سال اڳ ئي ٿي ويو هو ۽ جو چيائين تہ:

آج هم دار پھ کهينچي گئي جن باتون پر

ڪيا عجب، ڪل وه زماني ڪو نصابون مين ملين.

اهي ڳالهيون اڃا نصابن ۾ داخل ڪو نہ ٿيون آهن، پر فوجي قيادت جي ذهن ۾ ضرور داخل ٿيون آهن ۽ هاڻي قومي حقن ۽ عوامي حقن جي ڳالھہ ڪرڻ هرو ڀرو ڪا ”اربع خطا“ ڪو نہ آهي. ان هوندي بہ اسان نٿا چئي سگهون تہ جيلن ۾ بند انھن قيدين جو تعداد ڪيترو آهي. جيڪي نظرياتي ۽ سياسي سببن جي ڪري اتي آهن. خير! اسان اهو ضرور ڏسون ٿا تہ احمد فراز جيڪا اڳڪٿي شاعريءَ ۾ ڪئي هئي. اها ڪافي تائين سچي ٿي رهي آهي.

ڳالھہ سچي ٿي رهي آهي يا نہ ٿي رهي آهي، جيڪڏهن اسان ان بحث کي اتي ئي ڇڏيون، تڏهن بہ اسان کي اها خاطري ٿي رهي آهي تہ ڪالھہ تائين قومپرستن جن محرومين ۽ مسئلن ڏانھن ڌيان پئي ڇڪايو، اهي درست هئا ۽ انھن ۾ ڪو بہ وڌاءُ ڪو نہ هو. برابر! آئين جي وٺ ڪٽ ٿي رهي هئي. آئين ۽ قانون تي عمل ڪو نہ پئي ٿيو، ۽ اهو بہ تہ اهو تلخ سچ ڳالهائڻ سبب قوم پرستن مٿان جيڪو تشدد ۽ عقوبتون ٿيون، اهو سراسر رياستي ظلم هو. جنھن جو ازالو رياست فقط ان صورت ۾ ڪري سگهي ٿي تہ قومي جبر ۽ رياستي ڏاڍ ختم ڪري، قومن ۽ صوبن کي مڪمل اختيار ۽ بنيادي معاشي سياسي حق ڏنا وڃن، ڇا فوجي حڪومت قومپرستن جي ڳالھہ سچ پچ سمجهي ورتي آهي؟ ڇا فوجي حڪومت واقعي انھن ڳالهين تي عمل ڪندي، جيڪي زبان سان چئي رهي آهي؟ اڃا دهلي پري آهي، اسان ڪيئن چئون ٿا تہ فوجي سرڪار جي سوچ ۾ ڪايا پلٽ ٿي آهي. اها ايتري سولي ڳالھہ بہ ڪو نہ آهي جو ان تي هڪدم ويساھہ ڪري وٺجي، ڇا قومپرستن ۽ خدا جي خلق سان همدرديون رکندڙن کي هاڻي مطمئن ٿي ويھي رهڻ گهرجي، جو فوج پاڻ صوبائي حقن جي بحاليءَ جون ڳالهيون ڪري رهي آهي؟.. ٿي سگهي ٿو تہ ڪي قوم پرست مطمئن ٿي ويھن ۽ عمري ۽ حج لاءِ نڪري بہ پون. پر هن وقت ضروري آهي تہ هو اسلام آباد جي سرڪار کانسواءِ پن بہ چري نٿو سگهي. چون ٿا تہ عوام جو آواز خدا جي زبان هوندو آهي!

نئين حڪومت ملڪ ۾ ضلعي سطح تائين اختيار ورهائڻ جي ڳالھہ ڪئي آهي، جنھن لاءِ چيو ٿو وڃي تہ ان سان عوام جا مسئلا جلد حل ٿيندا ۽ عوام جي شرڪت ”گراس روٽ“ تائين ٿيندي. هي خيال بہ نئون نہ آهي. جنرل ايوب خان جي بنيادي جمهوريت ۽ ضياءُ الحق واريون ضلعي ڪائونسلون يا خود پيپلز پارٽيءَ وٽ ضلعي حڪومتن جو تصور، هڪ ئي سوچ جا مختلف پڙاڏا آهن. هو ٻئي جنرل صاحب تہ ضلعي سطح تائين ڪجھہ نہ ڪجھہ ڪرڻ جو ناٽڪ رچائي سگهيا، جو هنن وٽ صحيح معنيٰ ۾ آزاد قومي ۽ وفاقي حڪومتن جو تصور ئي ڪو نہ هو. البت پيپلز پارٽي ضلعي حڪومتن تي غالبن ان ڪري عمل نہ ڪرائي سگهي، جو ان وٽ مضبوط مرڪز کي وڌيڪ اهميت هئي ۽ ان ريت ضلعي حڪومتن جو تصور اليڪشن مهم جي هڪ نعري کان وڌيڪ اهميت وٺي نہ سگهيو. هاڻي بہ ضلعي سطح تائين اختيارن جي ورڇ هڪ چڱي ڳالھہ نظر اچي ٿي، پر اها چڱائي جڏهن عوامي ادارن بدران ”ٿنڪ ٽينڪ“ ڪرڻ لڳي، تڏهن عوام اهو سوچڻ تي مجبور ٿئي ٿو تہ انھن فيصلن ۾ عوام جي شرڪت ۽ مفاد کي نظر انداز ڪيو ويو آهي، جنھن صورت ۾ بنيادي فيصلن ۾ ئي عوام شريڪ ناهي تہ پوءِ اڳتي ڪھڙي اميد رکجي؟ ڇا اسان هو چئي سگهون ٿا تہ حڪومت پنھنجي ٿنڪ ٽينڪ جي صاحبن کي عوامي سوچ جو بدل سمجهڻ جي غلطي ڪري رهي آهي.

جنرل پرويز مشرف صاحب 15 ڊسمبر تي ريڊيو ۽ ٽيليويزن تان خطاب ڪيو ۽ ذري گهٽ هڪ ڪلاڪ ڳالهايو. ان خطاب تي آئون ڪو بہ تبصرو نٿو ڪيان، پر هڪ سينيئر شهريءَ پنھنجي عمر جي تجربي جي بنياد تي چيو، ”جيڪي گهڻيون ڳالهيون ڪندا آهن، اهي ڪجھہ بہ ڪري نہ سگهندا آهن.“ 16 تاريخ هڪ اقتصادي پئڪيج جو اعلان ڪيو ويو. جنھن بابت ناڻي واري وفاقي وزير شوڪت عزيز جو چوڻ آهي تہ ”اهو آءِ ايم ايف يا عالمي بينڪ جي ڊڪٽيشن نہ آهي!“ دعويٰ ۽ حقيقت ۾ فرق ممڪن آهي. ان ڪري ضروري ناهي تہ جناب شوڪت عزيز جي دعويٰ کانپوءِ بہ عوام سندس ڳالھہ تي اعتبار ڪري! ميان نواز شريف بہ ايئن ئي چوندو هو تہ، ”ڪنھن کان ڊڪٽيشن نہ ورتي اٿم ۽ نہ وٺندس“ هن زماني ۾ ڪير ڊڪٽيشن نٿو وٺي!؟ سڄڻو! ڪا تہ اعتبار جوڳي ڳالھہ ڪيو.

جنرل جهانگير ڪرامت بہ پنھنجي وقت ۾ صوبن جي احساس محروميءَ جي ڳالھہ ڪئي هئي، پر ميان نواز شريف جي دٻاءَ يا ڪنھن سبب ڪري کيس استعيفيٰ ڏيڻي پئي هئي. ان کانپوءِ جنرل پرويز مشرف ساڳي ڳالھہ ڪئي آهي ۽ ميان نواز شريف پنھنجي ڪرسيءَ تي ڪونہي. ڇا ايئن سمجهڻ گهرجي تہ فوج جي سوچ (صوبن جي حوالي سان) ان وقت بہ مڪمل طور بدلجي چڪي هئي، جڏهن جنرل جهانگير ڪرامت موجود هو..... ۽ هاڻي جنرل پرويز مشرف، ان سوچ کي عملي صورت ڏيندو؟ ٿي سگهي ٿو تہ ايئن هجي، پر اهو سوچڻ تہ ان سان مرڪز ڪمزور ٿيندو. غلطي هوندي. ان سان مرڪز اڃا بہ مضبوط ٿيندو. خاص ڪري ان وقت جڏهن فوج بہ ايئن چاهي ٿي.

فوج جي سوچ ۾ تبديليءَ تي عوامي حلقن جو رد عمل اڃا تائين واضح نہ ٿيو آهي. ڪي صاحب سمجهن ٿا تہ فوج انھن اعلانن تي عمل ڪڏهن بہ ڪو نہ ڪندي، جن ڪارنرس کان ايندڙ هر آواز ۽ عمل جو جائزو وٺندا رهن ۽ جتي جتي بہ محسوس ڪن تہ صوبن جا حق نظر انداز ٿي رهيا آهن يا ٿيندا، اهي ٿڏي تي نشاندهي ڪن.

قومپرست حلقا هاڻي ايڪويھين صديءَ جي ابتدا وقت ڇا سوچي رهيا آهن؟ اهو هڪ جدا سوال ٿي سگهي ٿو. پر فوج قوم پرستن جي جن سوال جو نوٽيس 1999ع ۾ ورتو آهي، اهي سوال 76-1975ع ۾ ئي اٿي پيا هئا ۽ 1983ع واري سنڌ ۾ هڪ خاص روپ وٺي اڀريا هئا. ان ريت اهي چوٿائي صدي اڳ جون دانہون آهن. جيڪي اسلام اباد جي ستين آسمان تي رهندڙ صاحبن هاڻي ٻڌيون آهن. ضروري ناهي تہ قومپرستن جا سوال اڄ بہ 1975ع ۾