سنڌي ٻولي علم ۾ رنڊڪ ناهي

ڇنڇر 9 جولاءِ 2005ع

آئينو روزاني خبرون ڪراچي

سنڌي ٻولي علم ۾ رنڊڪ ناهي

سنڌي ٻوليءَ جي دوستن مطالبو ڪيو آهي تہ سنڌي ٻوليءَ کي سرڪاري درجو ڏيئي باقاعدي لاڳو ڪيو وڃي! مون کي پڪ آهي تہ ان ڪانفرنس ۾ شامل دوستن ان مطالبي جي حق ۾ ٺيڪ ٺاڪ دليل ڏنا هوندا. پر هتي دليل ٻڌڻ وارو ڪير آهي؟ اسان سڀ ديوارن سان ڳالهائيندا آهيون يا وري پنھنجو پاڻ سان! اسان جو پاڻ ۾ ويھي ڳالهائڻ بہ ”خود ڪلامي“ ئي تہ آهي. سنڌي ٻوليءَ جي ترقيءَ جو سوال ڪنھن جي زبان تي نہ آهي؟ ۽ ڪھڙو سرڪاري ادارو آهي جنھن قانونن جي موجودگيءَ جي باوجود سنڌيءَ کي سرڪاري سطح تي نافذ ڪرڻ جي ڪوشش ورتي آهي؟

ڳالھہ سنڌي ٻوليءَ جي سرڪاري حيثيت مڃڻ ۽ مڃائڻ جي نڪتي آهي تہ آئون پاڻ کي سنڌي ٻوليءَ جي ترقي لاءِ هڪ تمام اهم ۽ بنيادي چاٻيءَ جي ڳالھہ ڪرڻ کان جهلي نٿو سگهان! ڪو مڃي يا نہ مڃي، اها حقيقت آهي تہ سنڌي ٻولي جديد سائنسي علمن جي ذخيري کان محروم آهي. ان سلسلي ۾ اها تمام غريب آهي، هر قسم جي جديد ٽيڪنالاجي، فن ۽ جديد نظريا سنڌي ٻوليءَ ۾ موجود نہ آهن! علم ۽ عمل جي هن تمام تيز دنيا ۾ روزانو ايتريون ساريون شيون داخل ٿينديون پيون وڃن جو ”جامع سنڌي لغت“ جي تازي ڇاپي ۾ بہ اهي لفظ داخل ٿي نہ سگهيا آهن. ان لغت کي جڏهن هر سال اپ ڊيٽ ڪندو رهجي، تڏهن بہ اهو فقط لغت ۾ واڌارو هوندو، جديد ادب ۾ نہ!

شايد آئون پنھنجي ڳالھہ ٺيڪ طرح پيش ڪري نہ سگهيس، ان ڪري آئون ٻين لفظن ۾ گذارش ٿو ڪريان تہ اصل سوال سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪھڙو معياري ادب يا علم موجود آهي، جيڪو پڙهجي؟ يا اهي ڪھڙا ڪتاب آهن جيڪي اسان جي مستقبل جون ضرورتون پوريون ڪرڻ جي ضمانت رکن ٿا؟ ان کانپوءِ اصل سوال اهو آهي تہ ان کوٽ جي پورائيءَ لاءِ اسان وٽ ڪھڙي حڪمت عملي آهي؟ اسان وٽ هر شعبي ۾ تيزيءَ سان داخل ٿيندڙ جديد ترين معلومات، رپورٽن ۽ تجزين کي سنڌيءَ ۾ منتقل ڪرڻ جو ڪھڙو انتظام آهي؟

بدقسمتيءَ سان اسان وٽ ڪو بہ جواب ڪو نہ آهي. ان ڪري جواب ڳولڻ جي ضرورت آهي. ان سوال جي جواب طور (ڪجھہ عرصو اڳ) مون سنڌي ٻوليءَ جي ترقيءَ لاءِ ذميوار ادارن ڏانھن پنھنجي ”ٻي حيثيت“ حالت ۾ (ڇاڪاڻ تہ اسان جي ڪا سرڪاري يا غير سرڪاري حيثيت نہ آهي) هڪ خط لکيو هو. انھن ادارن جي دلچسپي ۽ سنجيدگيءَ جو حال اهو رهيو تہ ان خط جو رسمي جواب ڏيڻ بہ مناسب نہ سمجهيو ويو. ڄڻڪ اها تجويز انتہائي غيرضروري ۽ کوھہ ۾ اڇلائڻ جي لائق هئي.

محترم صاحبو، ڪن کولي ٻڌو! سنڌي ٻولي ٽن رستن تي پيشقدميءَ سان پاڻ مڃائيندي. 1- سرڪاري طور مڃتا ۽ سنڌ جي ادارن ۾ لاڳو ٿيڻ (جيئن اسان جا سڄاڻ دوست چوندا رهيا آهن). 2- سنڌي ٻوليءَ کي شعوري طور پنھنجي اظهار ۽ علم جي حصول جو وسيلو ٺاهڻ(بد قسمتيءَ سان اهڙي اظهار يا حصول جا ذريعا محدود آهن، جن جو وڌائڻ لازمي آهي). 3- علم جي اظهار ۽ حصول ۾ موجود ٻوليءَ جي رنڊڪ (Language barrier) ٽوڙڻ يا بند ڀڃڻ.

توهان چوندا تہ ٻوليءَ جي رنڊڪ ڪيئن ختم ٿي سگهندي؟ ڪجھہ دانشورن جو خيال آهي تہ علم فقط انگريزيءَ ۾ ئي حاصل ڪري سگهجي ٿو. ان جو مطلب اهو آهي تہ جيڪڏهن علم حاصل ڪرڻو آهي تہ سڄي قوم کي انگريزي پڙهڻي پوندي. اها تہ کل جھڙي ڳالھہ ٿي. مهرباني ڪري اهو ٻڌايو تہ ڇا چينين، جاپانين، اسپيني، جرمن، فرينچ، روسي لوڪن وغيره علم انگريزيءَ ۾ حاصل ڪيو آهي؟ اهو سچ پچ غيره سنجيده رويو آهي تہ ڪا قوم علم جي حصول لاءِ پنھنجي مادري ٻوليءَ کي ڇڏي ڏئي ۽ سڄي ساري قوم غير مادري ٻوليءَ کي پنھنجي علم ۽ اظهار جو ذريعو بڻائي! جيڪڏهن ”پارسي گهوڙي چاڙهسي!“ واري سوچ غلط هئي تہ پوءِ ”انگريزي کانسواءِ اوندھہ!“ کي درست ڪيئن چئبو؟

ان هوندي بہ انھن لفظن ۾ ڪجھہ نہ ڪجھہ سچائي تہ موجود آهي. هر مائٽ يا نوجوان انگريزي تعليم ڏانھن هرو ڀرو تہ ڪو نہ ٿو ڊوڙي! پر، انگريزي ٻولي تائين رسائي سڄي قوم جي وس ۾ نہ آهي. سنڌ جي پڙهيل طبقي مان مشڪل سان ٻہ ٽي سيڪڙو ماڻهو ئي آهن جيڪي انگريزيءَ ۾ علم حاصل ڪري سگهن ٿا. باقي 97 سيڪڙو پڙهيل خلق، اها ديوار نہ ٽپي سگهڻ ڪري جديد علمن کان محروم آهي ۽ مٿا ڪُٽ پئي ڪري تہ ڪنھن ريت اهو بند ڀڃي سگهي! پر سوال آهي تہ اهو ڪم ڪيئن ٿيندو؟

هاڻي اسان وٽ علم حاصل ڪرڻ جا ٻہ طريقا ٿي سگهن ٿا.

1- سڄي قوم پھرئين درجي کان وٺي اهل زبان انگريز وانگر انگريزي پڙهي ۽ سنڌي ٻوليءَ کي ڇڏي انگريزيءَ ۾ ٻوليءَ کي مادري ٻولي طور اختيار ڪري.

2- انگريزيءَ ۾ موجود سڄو سائنسي ۽ غير سائنسي علم سنڌي ٻوليءَ جو ترجمو ٿئي!

ٻيو نمبر حل بظاهر ناممڪن ٿو لڳي پر اهو بھترين حل آهي ۽ ايترو مهانگو بہ ڪو نہ آهي، فرض ڪريو تہ ان تي هڪ ڪروڙ رپيا خرچ اچي ٿو. ڇا اها سڄي قوم تي علم جا دروازا کولڻ لاءِ ڪا وڏي رقم آهي؟ جيڪڏهن سڄي قوم جي آدمشماري کي هڪ ڪروڙ سان ونڊ ڪيو تہ جواب ايندو هڪ ماڻهو تي فقط چار آنا خرچ!

آئون تجويز ٿو ڪريان تہ سنڌي ٻوليءَ ۾ جديد تحقيقي مواد آڻڻ لاءِ هڪ جامع سافٽ ويئر جي تياري اڻٽر ٿي چڪي آهي ( جيئن دنيا جي اڪثر ترقي يافتہ ٻولين جو ترجمو ڪمپيوٽر وسيلي ٿئي ٿو) دنيا جي اهم ٻولين مان ڪنھن بہ هڪ ٻوليءَ ۾ لکيل مواد جو ترجمو ڪنھن بہ ٻي ٻوليءَ ۾ ڪري سگهجي ٿو. جرمني ۾ لکيل مواد، انگريزيءَ ۾ يا انگريزيءَ ۾ لکيل مواد فرينچ، روسي، جاپاني ۽ چيني وغيره ۾ ترجمو ٿي وڃي ٿو. ان ريت جيڪڏهن انگريزي- سنڌي يا سنڌي – انگريزي ٽرانسليٽر ترتيب ڏنو وڃي تہ سنڌي ٻولي دنيا جهان جي علمن سان شاهوڪار ٿي سگهي ٿي. ان ريت سڄي قوم کي ”انگريز“ ڪرڻ بدران خلق کي عالمي علم سنڌيءَ ۾ مهيا ڪري ڏئي سگهجن ٿا. هر ماڻهو پنھنجو سنڌيءَ ۾ لکيل مواد انگريزيءَ ۾ ۽ انگريزي مواد سنڌيءَ ۾ بدلائي سگهي ٿو.

ان ڪم مان فائدو ڪنھن جو آهي؟

1- سنڌ حڪومت جو (جنھن جو ڪم سنڌي ٻوليءَ کي ترقي ڏيارڻ آهي)

2- سنڌي ڳالهائيندڙ خلق جو (جنھن ۾ استاد، شاگرد، پيشه ور ماڻهو، ليکڪ سياستدان ۽ دانشور شامل آهن.)

3- عالمي ادب جو (جنھن ۾ سنڌي ادب جو ذخيرو بہ ترجمن جي ذريعي شامل ويندو.)

4- سنڌي ٻولي ۽ ادب جي ترقي لاءِ قائم ادارن جو (جن ۾ سنڌي ادبي بورڊ، سنڌي لينگويج اٿارٽي، سنڌالاجي، شاھہ لطيف چيئر، سچل چيئر وغيره ۽ سمورا پبلشنگ ادارا شامل آهن)

5- سموريون يونيورسٽيون.

سنڌي ٻوليءَ جي ترقيءَ جو ذمو سنڌ سرڪار تي آهي. سنڌ جي سمورين يونيورسٽين، تعليمي، علمي ۽ ثقافتي ادارن تي آهي. سنڌي ٻوليءَ جي ترقيءَ جو ذمو سمورن اشاعتي ادارن تي آهن. اهڙو سافٽ ويئر تيار ڪرڻ جي صلاحيت سنڌي ٻوليءَ جي نوجوان انجنيئرن وٽ موجود آهي. انھن کي فقط سرپرستي، فنڊ ۽ گهربل سهولتون گهرجن. هن وقت بہ ڪي نوجوان مختلف سنڌي سافٽ ويئرن تي ڪم ڪري رهيا آهن پر مناسب سرپرستي ۽ سرڪاري ادارن جي عدم تعاون سبب ڪم اڌ ۾ وٺي ويل آهن، انھن کي همٿائڻ جي ضرورت آهي.