سنڌوءَ ڪناري هڪ عظيم اڃ جا اڏيل خيما

آچر 16 اپريل 2000ع

رُڃ ۾ رڙيون روزانہ ڪاوش حيدرآباد

سنڌوءَ ڪناري هڪ عظيم اڃ جا اڏيل خيما

اڄ ڪربلا جو ڏينھن آهي، اسان سنڌ جا ماڻهو اڄوڪي ڏينھن تي ان عظيم اڃ کي ڪيئن ٿا وساري سگهون، جيڪا 1947ع واري دور کانپوءِ واري راڄ ۾ سنڌ کي نصيب ٿي آهي. اپريل مهيني جو اڌ گذري ويو آهي. اڃا تائين سنڌ پاڻيءَ جي آسري ۾ آهي. هيڏي سخت گرميءَ ۾ سنڌ طاس سنڌ جي اڃ لاهي ڪو نہ سگهيو آهي، نہ گليشيئر ٿا ڳرن ۽ نہ وري اتر پاڪستان ۾ مينھن ٿا پون، پر آئون اها ڳالھہ مڃڻ لاءِ ڪيئن تيار ٿيان تہ سنڌوءَ ۾ يا پنجاب جي درياهن ۾ پاڻي ڪو نہ آهي! آئون ڏسان پيو تہ پنجاب ۾ زميندارن جي کيتن جي آبياري ٿي چڪي آهي.

ڇا ڪجي؟ ڪربلا جي ڏينھن ۾ درياھہ جي ڪنڌيءَ تي خيما يا اجها اڏي ويھندڙ حسيني حب وارن سان ايئن ٿيندو آهي! شايد اها رسم بڻجي چڪي هجي! پاڪستان ۾ آبپاشي کاتو هڪ تمام وڏو کاتو آهي، پر ان جي ناڪامي ظاهر پئي آهي. آئون تہ هتي ان ڀيانڪ تاريخي تبديليءَ ڏانھن ڌيان ڇڪايان ٿو جيڪا هوريان هوريان اچي رهي آهي.

گذريل چؤماسي ۾، بلڪه ڦوھہ چؤماسي جي ڏينھن ۾ بہ سنڌو درياھہ جي پاڇاڙ ۾ درياھہ جي پيٽ ۾ واري اڏامي رهي هئي، ان هوندي بہ جڏهن اتر سنڌ ۾ ٻہ چار وائڙا مينھن پيا هئا، تڏهن بہ واهن کي گهارا لڳا هئا. هيءَ آبپاشي کاتي جي ناڪامي نہ آهي تہ ٻيو ڇا آهي؟ برابر! سنڌ جي پاڻيءَ تي قبضو آهي، پر سنڌ ۾ واهن جي کاٽي، سنڀال ۽ پاڻيءَ جي ورڇ ڪنھن جو ڪم آهي؟ اسان کي گهرجي تہ ڪجھہ پنھنجي حال تي بہ نظر وجهون. هن ڀيري جيڪا ”ڀل کاٽي“ ٿي، ان جو لاڀ وٺي پنجاب جا پوڇڙ بہ آباد ڪيا ويا، پر سنڌ جو سرو بہ ٺيڪ طرح آباد ڪو نہ ٿيو. لاڙ جي حالت اسان جي آڏو آهي، جتي هن سال پنجاھہ سيڪڙو فصل گهٽ لهندو. سوال اهو آهي تہ سنڌ ۾ ”ڀل کاٽي“ ٺيڪ طرح سان ۽ پيمائشن مطابق ڇو نہ ٿي؟

گهڻو وقت ڪو نہ ٿيو آهي، جڏهن سنڌوءَ جو پيٽ سانوڻ ۾ ايترو ڦوڪجي ويندو هو جو ڪوٽڙي شهر لڳ بند تي بيٺل ماڻهو خوف ۾ ڪنبڻ لڳندا هئا ۽ درياھہ ڪن ڪندو هو. اها ڄامشوري کان لهواري پاسي جي ڳالھہ آهي. واضح ڪجي تہ ان وقت منگلا ۽ تربيلا بند بہ موجود هئا. ن اوقت ٻيا بند ۽ بئراج بہ هئا. مون کي ياد آهي تہ هن ڏهاڪي ۾ ٻہ سال لاڳيتا اهڙا بہ گذريا آهن جڏهن ڪوٽڙي شهر کي ٻوڏ جو خطرو هو تہ پوءِ هاڻي ڇا ٿيو آهي؟ وڏو پاڻي ڪيڏانھن هليو ويو آهي؟ انھن سوالن جا جواب ڪير ڏيندو؟ آبپاشي جا واسطيدار عملدار تہ خاطر خواھہ جواب ڪو نہ ٿا ڏين، ماڳهين سڄو ڏوھہ قدرت تي رکي ڇڏيو اٿائون. ڄڻڪ سنڌ واسي پنھنجن افعالن جي سزا ڀوڳي رهيا هجن. پوکي ڪنھن ۽ لڻي ڪير ٿو؟ ظالم ڪير آهي ۽ سزا ڪنھن کي پئي ڏني وڃي؟ اسان ڪڏهن بہ ڪو نہ ٻڌو آهي تہ ڪڏهن پنجاب سڪو هجي! هائو، اسان کي ايترو پتو ضرور پوي ٿو تہ پنجاب ۾هر سال نيون زمينون آباديءَ لائق ڪيون پيون وڃن. ٿل واري ريگستان کي گلزار ڪرڻ جي حرص ۾ سنڌ ۽ سنڌوءَ کي سڪايو ويو آهي. سڄي ٿل ۽ چولستان کي آباد ڪرڻ جي طاقت تہ خود سنڌو ۽ پنجاب جي پنجن ئي درياهن ۾ بہ ڪو نہ آهي تہ پوءَ ان اڃ ۽ حرص جو انت ڪيئن ٿيندو؟ شايد ٿورن سالن کانپوءِ اسان اهو ڏسون تہ سنڌوءَ جو پيٽ درياھہ جو پيٽ تہ رهي، پر ان ۾ تازو ۽ مٺو پاڻي نہ هجي ۽ اهو پنجاب جي آباد زمينن مان خارج ٿيل زهريلي پاڻيءَ جي هڪ وڏي سم نالي هجي، جنھن کي اڳتي هلي ”عظيم سنڌو سم نالي“ قرار ڏنو وڃي ٿو.

وائي وڃيم شال، ڪنين ڪيم سڻان!

جي ڀلو ڪري ڀال، تہ اکين سين انڌو ٿيان!

سنڌ جا آبادگار ۽ سنڌ جي سرڪار هڪ گڏيل خواب ڏسي رهيا آهن. هو سوچي رهيا آهن تہ آر بي او ڊي ۽ ايل بي او ڊيءَ جو پاڻي سنڌوءَ ۾ نہ ڇڏيو وڃي! خواب ڏسڻ ڏوھہ ڪو نہ آهي. پر سڀاڻي ڇا ٿيندو؟ ان ڀيانڪ حقيقت جو اڳواٽ ادراڪ ڪري سگهجي ٿو. ٿورو تصور ڪريو! سنڌوءَ جو وهڪرو گهٽجي گهٽجي نيٺ نارا يا ڦليليءَ جيترو ٿي سگهي ٿو. شايد اڃا بہ خطرناڪ صورتحال سامهون اچي. ممڪن آهي تہ ٿل ۽ چولستان جي اڃ لاهيندي لاهيندي سنڌوءَ جو پاڻي بنہه کٽي وڃي! ان کانپوءِ ايل بي او ڊي ۽ آر بي او ڊيءَ جي ضرورت ئي ڪو نہ رهندي. سنڌو ندي، ”ندي“ نہ رهندي پر ”سنڌو سم نالي“ هوندي. بالڪل ايئن جيئن سنڌوءَ جو الهندو نارو حمل کان منڇر تائين سم نالو ٿي چڪو آهي.

هاڻي، اپريل جي اڌ ۾ اسان سنڌو درياھہ جي پيٽ ۾ واري ڏسي رهيا آهيون، مون کي تہ پنھنجين اکين تي اعتبار نٿو اچي. سڀاڻي (ايندڙ زماني) لاءِ ماهرن جي اڳڪٿيءَ ويتر ڊيڄاري ڇڏيو آهي. چون ٿا تہ زمين تي گرمي وڌڻ سبب درياھہ سڪڻ لڳندا. گليشيئر گهٽبا، هونئن بہ گذريل ٻن صدين کان گليشيئر پنجاھہ سيڪڙو گهٽيا آهن. سائنسدان تہ ايئن بہ چون ٿا تہ هلندڙ ملينيم جو سڀ کان اهم ۽ پھريون چئلينج اهو ئي آهي تہ پاڻيءَ جي ذخيرن ۾ اضافو ڪيئن ڪجي؟ هر شئي جي ري سائڪلنگ ممڪن آهي. درياھہ ۾ پاڻي بہ هڪ قدرتي ري سائڪلنگ آهي. پر هاڻي اهو قدرتي نظام(غالبن اوزون تہه سبب، جنھن سان ضروري ناهي تہ متفق ٿجي) هوريان هوريان ختم ٿيندو ويندو، پوءِ ڇا ٿيندو؟

خير! اها تہ ڪجھہ پري جي ڳالھہ آهي، مون کي سڀاڻڪي سنڌ جو منظر ڪجھہ ايئن ٿو نظر اچي جيئن جاتي تعلقي جون زمينون ۽ انھن جي وچ مان لنگهندڙ گونگڙو، جيڪو ڪڏهن سنڌو جو مکيہ پيٽ هو، سڀاڻڪي سنڌ بابت صاف پيو ڏسجي تہ سم جو پاڻي ”شڪور ڍنڍ“ بدران ڪيٽي بندر ۽ ڪاري ڇاڻ وٽ ٿيندو. تڏهن سنڌ جا ماڻهو هڪ ڀيرو ٻيھر اکيون مهٽي ڏسندا ۽ اکين تي اعتبار نہ ڪندا.

توهان هن صورتحالکي سنڌ ۽ پنجاب جو پاڻيءَ تان تڪرار چئي سگهو ٿا، سياسي ٻوليءَ ۾ ايئن ئي چئبو، پر هي منڍ ۾ ويٺل ۽ پوڇڙ جي زميندارن وارو جهيڙو آهي، اسان اهو بہ ڏسون ٿا تہ خود سنڌ ۾ پنجابي ڳالهائيندڙ آبادگار طبقو چڱو خاصو آهي. هن سوڪھڙي سبب اهو بہ ڪنگال ٿيندو. ڇا سنڌ ۾ ويٺل پنجابي آبادگار پاڻيءَ جي سوال تي لاهور انتظاميا جو اتحادي ٿي سگهي ٿو؟ تاريخ پنھنجا فيصلا ڪندي آهي. گهڻو ممڪن آهي تہ اهو آبادگار بي پاڙو (Uprooted) هئڻ سبب لڏي وڃي يا معاشي ويڙھہ وڙهندي قومپرست سنڌين جو اتحادي ٿي وڃي. هيءَ تہ سڌي سنئين اقتصادي ۽ نفسياتي فارمولي جي ڳالھہ آهي، ممڪن آهي تہ تاريخ ڪو اهم فيصلو ڪرڻ طرف ويندي هجي. هونئن بہ ياد رکو تہ سنڌ ۾ جڏهن جڏهن بہ درياھہ پنھنجو وهڪرو بدلايو يا گهٽايو آهي. اتي نقشا از خود تبديل ٿيا آهن. توهان ان کي ”ازخود“ کڻي نہ بہ چئو، پر ان ماحول جو اندازو هڻو، جتي اوچتو ڏڪر پئجي وڃي. ماڻهو ڌرتي ڇڏڻ تي مجبور ٿئي، ڍلن ۽ ٽئڪسن جو نظام انتشار جو شڪار ٿي وڃي، ان صورتحال ۾ ڪھڙو نظام برقرار رهي سگهي ٿو؟

تاريخ پنھنجو فيصلو پاڻ ڪندي آهي، اسان فقط تاريخ جو انڀو ڪري سگهون ٿا. اڄ جون حالتون، ماضيءَ جي ڀيٽي سڀاڻي جو تعين ڪري سگهون ٿا. چون ٿا تہ سياسي قوتون ۽ تحريڪون قوم جي تقدير بدلائي سگهن ٿيون. آئون