ديـومـالائي شـبـيـھـون

�ردار جي اُڪر آھي (ڏسو: خاڪو). ان ۾ شاخدار سڱن وارو ديوتا / ديوي بيٺل آھي، جنھن جي ڀرسان ٽي ڪردار ھٿُ ھٿَ ۾ ڏيئي قطار ٺاھي بيٺا آھن. ھيءَ تصوير موضوع جي اعتبار کان ڪاري لڪيءَ وٽ موجود ھڪ اُڪر سان ملندڙ آھي، جنھن جو ذڪر اڳ ۾ ٿي چڪو آھي. پر فني لحاظ کان ان وڏي ڪينواس جو حصو لڳي ٿي جنهن ۾ لشڪر ڪشيءَ جو منظر آهي. تصوير جي ھڪ ڪنڊ ۾ ترشول ۽ ٻيءَ ۾ اسٽوپا جو نشان جنهن تي ڌڄا به ڦڙڪي رهي آهي (ڏسو: خاڪو)، بلڪل اھڙو جيئن اُترين علائقن جي ماٿرين ۾ ڏسجن ٿا (ڏسو : خاڪو).



اسٽوپا

بِيلو ڪنڀ وٽ ٻن اسٽوپائن ۽ ھڪ ترشول کان سواءِ ڪو ٻيو مقدس نشان ڪو نه آھي. البت حيار ڪُنڀ کان ٿورو اورتي ’شَھوءَ واري ڪُنڀ‛ وٽ ھڪ اسٽوپا اُڪريل آھي جنھن ۾ چار چؤڪور ھڪٻئي جي مٿان چِٽيا ويا آھن. سڀ کان وڏو ھيٺ، ۽ پوءِ ساڳي طرح ترتيب ۾ سڀ کان ننڍو چؤڪور سڀ کان مٿان رکيل آھي. ان جي چوٽيءَ تي ھڪ اُڀي نيل ٺاھي وئي آھي. ان تصوير جو نمونو بلڪل ايئن آھي جيئن اسان سيتا ڏاٺ وٽ پھرين ڇپ تي ڏٺا ھئا، جتي ھڪ قدرتي سوريه-ٿالھي sun disk ھئي. شھـُو ڪنڀ وٽ موجود ھي اسٽوپا به ھڪ قدرتي سج-ٿالھيءَ ۾ ٺاھيل آھي. اسٽوپائي ٺُلھه جي اُڪر ۾ سڀ چؤڪنڊا چڱيءَ طرح سينگاريل آھن، نيل کان هيٺيون خانو چئن چوڪنڊن ۾ ورڇيل آهي، مٿان کان ٻيو نمبر چؤڪنڊي خاني ۾ سج ۽ ان جا ڪِرڻا ڏيکاريل آھن، ٽيون چؤڪنڊو ٻن اُڀن مستطيلن ۾ ورھايل آھي، ٻنھي ۾ اڌ گول ڏيکاريل آھن. شايد اھا رات ۽ ڏينھن جي نشاني ھجي يا سج ۽ چنڊ ھجن! چوٿين يعني سڀ کان هيٺئين چؤڪنڊي کي وڌيڪ چئن حصن ۾ ورھايو ويو آھي.



ٻـن ٿـوھـن وارو اُٺ

اسٽوپا جي ان ئي اُڪر سان گڏ ٻن ٿوھن وارو بغدي يا باختري اُٺ اُڪيريو ويو آھي. اھڙا اُٺ سيتا ڏاٺ ۾ ٻن ٽن ھنڌن تي اُڪريل آھن. ھڪ ٿُوھي وارو (گرم صحرائي علائقن جو) مقامي اُٺ فقط هڪ هنڌ ڇاپيل آھي. ٻن ٿوھن وارو اُٺ سنڌ جو نسل نه آھي، بلڪه اھو وسطي ايشيا، چين ۽ منگوليا واري پاسي جي اُڀن جبلن ۽ ٿڌن صحرائن جو جانور آھي ۽ ھن وقت به سنڌ ۾ غيرموجود آھي. (ڏسو : خاڪو)

سيتا ڏاٺ ۾ ٻن ٿوھن واري اُٺ جي موجودگي نه رڳو حيرت جھڙي آھي پر اھو اٺ ھن علائقي ۾ مقبول به ڏسجي ٿو. ايئن ڇو آھي؟ غالباً اھا ٻُڌيه واري زماني ۾ سنڌ ۽ وچ ايشيا جي وچ ۾ واپاري ۽ ڌرمي لاڳاپن جي نشاندھي ھجي! ٻن ٿوھن وارو اُٺ اٽڪل 4000 سال اڳ پالتو ڪيو ويو ھو. ھڪ راءِ اھا به ٿي سگهي ٿي ته ھتي نقش ٿيل اُٺ ٻن ٿوھن وارو نه آھي پر عام اُٺ تي پلاڻ رکيل آھي. پر، اھا راءِ تسلي بخش نه آھي، ڇو ته خالي پلاڻ بي مقصد اضافو چئبو، خاص ڪري جڏھن اُٺ سان گڏ جَت به ڏيکاريل ڪونه آھي.









سـيتـا ۾ ڪُـتـو ۽ چِيـٽـي شينهن جو جوڙو





پٿر جي دور ۾ رھندڙ ماڻھن کي جانورن ، انھن جي عادتن، شڪار جي طريقن ۽ اوزارن جي چڱيءَ طرح ڄاڻ ھئي. ھنن وٽ باھه، بانٺا، ڇريون، ڪھاڙيون، ڀالا، تير ۽ ڪمان ھئا. ھُو جانورن جو ڏاڍي تيزي ۽ مھارت سان پيڇو ڪري ٿي سگھيا. ان سرگرميءَ ۾ ڪتو انسان جو ساٿي بڻيو. ڪيئن؟ اھو ھڪ جدا قصو آھي. شايد ڪتو سڀ کان پھريون جانور آھي، جنھن کي انسان ھيرائي سگھيو. اھا 12،000 سال اڳ جي ڳالھه سمجھي وڃي ٿي. ھِتي سيتا ۾ ڪن جاين تي ڪتو به اڪريل ملي ٿو. شڪار جو ھڪ منظر ٻه ڀيرا مختلف جاين تي، مختلف وقتن ۽ ٽيڪنڪن ۾ چِٽيو ويو آھي، جنھن ۾ ھڪ ڪتي ھڪ سرھه کي پويان نازڪ عضوي ۾ چڪ وجھي کيس بيوس ڪري ڇڏيو آھي.

ھڪ منظر ۾ هڪ ڪتو ھوشيار بيٺو آھي ۽ پرتي بيٺل شينھن جي جوڙي ڏانھن ڏسي ڀؤنڪي رھيو آھي. چيِٽو شينھن leopard کيرٿر مان ھاڻي ختم ٿي رھيو آھي ۽ اڪثر زڙدن (جبل جي اُڀين پاسراٽين) ۾ رھندو ھو جتي فقط سرھه ئي پھچي سگھي ٿو. ٻيو ڪوبه جانور زڙدن تي چڙھي نٿو سگھي. ڪنھن وقت ۾ چِيٽو سنڌ جي درياھي ٻيلن ۾ تمام گھڻو ھو پر پوءِ اتي شڪار جي کوٽ، انسان جي عمل دخل ۽ خود انسانن ھٿان شڪار ٿيڻ جي خطري سبب اھو جبلن ۾ محدود کان محدود ٿيندو ھليو ويو آھي. سيتا ۾ چِبٽي شينھن جي چٽساليءَ جو سبب سمجھه ۾ اچي ٿو ڇاڪاڻ ته هي جانور کيرٿر ۾ انسان جو سڀ کان خطرناڪ دشمن رھيو آھي.





جـانـورن جـي پـالـنا جـو زمـانـو

يونان ۾ جانورن جي پالنا 8500 سال اڳ شروع ٿي ھئي پر سائنسدانن جو چوڻ آھي ته مال پالڻ جي شروعات ڏکڻ ايشيا، اتر آفريڪا ۽ يورپ ۾ جدا جدا ٿي. کيرٿر ۾ مينھن جي چٽسالي ڪونھي ڇو ته اھو ميداني ۽ درياهي علائقي جو جانور آھي. مينھن جي پالنا 5000 سال اڳ کان شروع ٿي. يونان ۾ چوپايا 6500 ق م کان پالجڻ شروع ٿيا. نئه سيتا ۾ (ڏاٺ کان وٺي ڪاري لَڪيءَ تائين) ذڪر ڪيل اوچائين تي ڪنھن به پالتو جانور رڍ يا ٻڪريءَ جي نقاشي موجود ڪونه آھي.



لـبـاس

عورتن ۽ اھم ديومالائي ڪردارن کي پھريل لباس ڪنھن ڍلي ۽ سادي جُبي جھڙو آھي، جيڪو سٿرن کان هيٺ تائين وڃي ٿو. اھو لباس مُھن جي دڙي واري تھذيب ۽ ڀيم بيٽڪا سان ملندڙ آھي. سيتا ۽ ڀيم بيٽڪا ٻنھي جاين تي ڪاٺيءَ جھڙن (sticklike) ماڻھن جي اُڪر جام آھي. انھن ڪاٺيءَ جھڙن ماڻھن پنھنجي اوگھڙ تمام مختصر لباس سان پئي ڍَڪي، شايد ھُو جانورن جي کَل استعمال ڪندا ھئا يا وري گاھه وغيره. اھڙي اُڪر نئه سيتا ۾ بِيلو ڪُنڀ وٽ ڏسي سگھجي ٿي. بھرحال، سڀ ماڻھو اوگھڙ ڍڪيل ڪونه آھن، اڪثر مڪمل اگھاڙا آھن خاص ڪري آڳاٽين تصويرن ۾.

ھتي اھو واضح ڪرڻ به ضروري آھي ته ھاڻي جنھن جنھن ھنڌ تي انساني پھچ ممڪن آھي، اتي پوئين دور جي اُڪرن، خاص ڪري ٻُڌڪي زماني ۾ ٿيل اُڪرن، قديم اُڪرن کي نقصان پھچايو آھي. اھي پُراڻين تصويرن جي مٿان چڙھي ويون آھن يا ممڪن آھي ته انھن ۾ ڪا ڦير ڦار به ڪئي وئي ھجي!



توگائو سرھه

بِيلو ڪنڀ وٽ نئه هڪ ڀيرو ٻيهر گُوني ڪُنڊ سان سوڙھي گذر گاھه ٺاھي ٿي. ان ڪنڊ وٽ ڪجھه مٿائينءَ تي چار سرھه اُڪريل آھن. انھن جو نمونو هتي موجود سرهن جي باقي چٽساليءَ کان بلڪل مختلف ۽ بلوچستان جي ’توگائو‛ ثقافت سان مشابھه آھي ( ت: ).

بِيلو ڪنڀ کان اڳتي اھا واٽ بنگل پير ڏانھن پئي وئي. سامھون پينئرو جبل نظر پئي آيو ۽ ان جي پويان ڪَڪَر جبل آھي. بيلو ڪنڀ کان اڳتي ڇا آھي؟ بنگل پِير وٽ ڇا آھي؟ اشتياق انصاريءَ پنھنجي سفر نامي ۾ لکيو، ”... ڪنڊُوريءَ کان پوءِ ميريءَ واري ڀَرِ وٽ نئه گھوڙي جي نعل وانگر تڪڙو وڪڙ کائي ٿي. ميريءَ واري ڀـَرِ وارو وڪڙ پورو ٿيڻ سان ئي پينئرو ٽڪريءَ تي ھڪ گور بندي ٺھيل آھي، ھي گور بندي 600 کن فٽ وڏي آھي ... گور بنديءَ جو معائنو ڪري نئه جي پيٽ ۾ ڪجھه پيرڙا ھڻي اچي بنگل پِير وٽ دم پٽيوسين!‟ ان کان اڳتي جو احوال اسان کي مقامي ماڻھن ٻڌايو، ”پينئري جبل جو رنگ ڳاڙھو آھي ، جتان نئه سيتا شروع ٿئي ٿي اتان ئي ٻن وڏن سوراخن مان پاڻي نڪري ٿو. اھا واٽ اڳتي نِيرڙي ڀَرِ، ڪَڪر، ويڍ، ۽ ڏاڙھياري کان ٿيندي ڪُتي جي قبر تائين وڃي ٿي.‟ پر، اسان وٽ اڄ بس، ايتري ئي طاقت ۽ وقت ھو ته واپس سيتا ڏاٺ تائين پھچون ۽ ڪر�