دهل ڍوري ۾

----kher thar chitsali2024_07_17_12_36_files-- --دهل ڍوري ۾





’ڦَتن جهڏو ماڳ‘ جو اطلاع ٻه ٽي سال اڳ بخاري صاحب کي جهانگارن ۾ هڪ اين جِي او ’ٿر ديپ‘ ۾ ڪم ڪندڙ ملازم نثار خاصخيليءَ ڏنو هو. اطلاع ڪجهه هن ريت هو ”ايڏانهن دهل ڍوري ۾ هڪ هنڌ هڪ غار آهي، جنهن ۾ قديمي زماني جي ماڻهن جا ٺاهيل چِٽ آهن!“ نثار اهو اطلاع ڏيڻ کان پوءِ رابطي ۾ ڪونه رهيو هو. نثار کي اهي نشان ڪنهن ٻئي مقامي ماڻهوءَ ڏيکاريا هئا. انڪري اسان لاءِ اهو بلڪل ناممڪن هو ته انهن صاحبن جي مدد کانسواءِ اتي پهچي سگهون. نيٺ، اهو رابطو فيبروري 2009 ۾ بحال ٿيو.


اها مارچ 2009 جي پهرين تاريخ هئي، جڏهن مون اڪبر لاشاريءَ کان جوهيءَ مان جيپ گهرائي. ممتاز برهماڻي جيپ ڪاهي آيو. آئون ۽ بخاري صاحب صبح جو سوير سيوهڻ مان نڪري جهانگارن مان نثار کي هٿ ڪري، ڪائيءَ ۾ نوحاڻين وٽ پهتاسين. هن ڀيري اسان سردار محمد خان جي پٽ حاڪم خان سان رابطي ۾ هئاسين، دائود خان به مليو. حاڪم خان چڱو بردبار راڄوڻي نوجوان آهي. ڏاڍي عزت ڏنائين. ٻيو حال احوال پنهنجي جاءِ تي، اها خبر به ڏنائين ته ڪائيءَ ماٿر ۾ ٻن مختلف جاين تان ٽِڀن مان هڏيون به برآمد ٿيون آهن، يعني، هتي ڪائي ماٿريءَ جي قديم تهذيب ۾ به ’خاڪداني تدفين‘ مروج هئي.


ڀِت جبل تي تيل ڪمپنيءَ واري ماڳ تي پهتاسين ته نثار خاصخيليءَ موٽيي مريءَ کي کڻڻ ضروري سمجهيو. هي اهو ماڻهو هو جنهن نثار کي ’ڦتن جهڏي‘ وارا نشان ڏيکاريا هئا. موٽيو مقامي ماڻهو هو، سڄي جاگرافيءَ کان واقف ته ڪهڙي شئي ڪٿي آهي ۽ ڪٿي ڪهڙو قبيلو يا ماڻهو ويٺو آهي، ڪٿي پاڻي آهي، ڪٿي ناهي؟ ڪٿي ڳوٺ جا ماڻهو چڱا آهن ۽ ڪٿان جا ڏنگا آهن؟ ڪٿي ترسي سگهجي ٿو، ڪٿي نه! ۽ ڏوهارين جا ٿاڪ ۽ ٿَم ڪٿي ڪٿي آهن؟ هاڻي اسان جي منزل حسناڻي گبول ڳوٺ ويجهو ’ڦَتن جهڏو‘ هو.


هي ماڳ دهل ڍوري ۾ آهي. دهل ڍورو نئنگ کان ڏکڻ پاسي تقريباً 60 ڪلوميٽرن جي پنڌ تي آهي. نئه نئنگ کيرٿر ۽ بڊي جبل جي وچ مان ڏکڻ کان اتر طرف لهي، ڇِنيءَ وٽ منڇر ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. ان ۾ هنڌ هنڌ واهيون ۽ ڍورا اچي پون ٿا. ان سلسلي جي انتهائي ڏکڻ ۾ ٻه ننڍيون نئيون ڪانڌي واهي ۽ نئه دهل پنهنجيون پنهنجيون ڌار ڌار ماٿريون ٺاهين ٿيون. نئه ڪانڌي کيرٿر جو، ۽ نئه دهل بڊي جبل جو پاڻي آڻين ٿيون. نئه دهل ۾ دهل ڍوري جو پاڻي اچي ٿو. نئه ڪانڌيءَ جي پنهنجي اهميت آهي. اتي جبل جي پاڙ ۾ چشمو آهي، جنهن تي ماڻهن جو گذر سفر آهي. هي مستقل پر مختصر آبادي آهي. انسان هتي تاريخ کان آڳاٽي وقت کان رهندو پيو اچي. ان نئه ۽ ان جي ڍورين تي ڪٿي ڪٿي گبر بند ۽ گوربنديون آهن، جن مان ڪانڌي واهي، نگهاول ۽ گوزباني اهم آهن. انهن جو ذڪر ايڇ ٽي لئبرڪ پنهنجي ڪتاب ”سنڌ، جنرل انٽروڊڪشن “ ۾ ڪيو آهي.


جيڪڏهن نئنگ ماٿريءَ کي سمجهڻو هجي ته ذهن ۾ هڪ سولو نقشو ٺاهي سگهجي ٿو. نئنگ ماٿريءَ کي هڪ طرف( اولهه ۾ ) کيرٿر ۽ ڀِت جبل آهن، اوڀر ۾ بڊو ۽ ان جون لُنڊيون آهن. بنهي جي وچ وارو اڀريل علائقو ’ٻُورو‘ سڏبو آهي. ٻُورو معني اڇين پٿرين واريون ٽڪريون يا پوٺو. اهو ٻُورو ٻن ماٿرين ڪانڌي ۽ دُهل کي جدا ڪري ٿو، ڄڻڪ ٻنو هجي. نئه ڪانڌي اولهه ۾ ڀت جبل کي ويجهي ۽ متوازي آهي، اها کيرٿر تان لهي ٿي. نئه دُهل اوڀر طرف بڊي جبل کي متوازي آهي، اها بڊي تان لهي ٿي. جيڪڏهن نئنگ ڱوري کي اتر ۽ ڏکڻ ۾ اڌو اڌ ورهائجي ته اتر وارو پاسو نِگهاول آهي، ۽ ڏکڻ وارو گوزباني. ڪانڌي واهيءَ جو دُن ۽ دهل ڍورو گوزبانيءَ کان به گهڻو ڏکڻ ۾ آهن.


واٽ ۾ اسان جي جيپ جا ٻه ٽائر پنڪچر ٿي پيا. اسان وٽ اڳتي وڌڻ يا پوئتي موٽڻ جي ڪا واٽ نه رهي. ڪا مهل گذري وئي. موٽيي مريءَ جا سرلا آهن. هن ڪنهن گاڏيءَ جا پڙلاءَ ٻُڌا، ”ڪا ڊاٽسن آهي، جيڪڏهن توهان جو خيال هجي ته ان ۾ اڳتي هلون، جيستائين هلي!“ هن اسان کان مرضي پڇي.


ويراني ۾ پٿرن تي بيڪار ويهڻ کان بهتر هو ته اڳتي وڃجي. موٽيي مريءَ ڊاٽسن کي هٿ ڏنو، ”اڙي فلاڻا تون!؟ هائو يار! هي مهمان آهن، حسناڻي گبول ويندا، کنيو هل!“”پر آئون ته واهي ڪانڌي ٿو وڃان، اتان سواريون کڻندس، اوڏانهن هلو ته اکين تي منهنجا مهمان ٿيو. هيءَ ڊاٽسن حسناڻين واري واٽ تي هلي ڪونه سگهندي، ماڳهي نئه ۾ ڦاسي پوندي، اُهو جيپ جو رستو آهي. چوين ته مَچاڻي لاڪارو (ڍوري) تي ڇڏيان، اتان اڳتي پنڌ وڃڻو پوندو!“ ڊاٽسن وارو اسان کي مَچاڻي لاڪاري تي لاهي پنهنجي گاڏي پٿرن تي ڪُڏائيندو واهي ڪانڌيءَ طرف روانو ٿي ويو. وڃڻ کان اڳ آٿت ڏيندي چيائين، ”پرواهه نه ڪريو، آئون سڀاڻي هتان لنگهندس، اوهان جي خبرچار وٺي پوءِ اڳتي ويندس!“


چاڪر لاڪاري کان اڳتي اسان گوزباني جي حدن ۾ هئاسون، آئون کيرٿر جي اوڀر واري ڀِت تي عاليشان اڇي ترار جو چلڪندڙ منظر ڏسي رهيو هئس. جبل جي اها تصوير لئمبرڪ جي ڪتاب ۾ گوزباني گبربند جي پسمنظر ۾ شايع ٿيل آهي. ايئن پيو لڳي ڄڻ کيرٿر جي چمڪندڙ ، لسي ۽ مضبوط چيلهه تان کهرو پٿريلو لباس کسڪي ويو هجي. جبل جي لغت ۾ ’ترار‘ جبل جو اهڙو لسو ڀاڱو ٿئي ٿو جنهن تي ڪا به اوڀڙ نه اڀرندي آهي، اهي ترارون عام طور ساديون پٿريليون ۽ غير پُرڪشش هونديون آهن. پر هيءَ گوزبانيءَ واري ترار تمام وڏي، لسي ۽ چمڪدار ۽ پُرڪشش آهي، انڪري مقامي ماڻهو ان کي ’اڇي ترار‘ چون ٿا.


اڳتي پنڌ اسان جي توقع کان تمام گهڻو هو. اسان ساهيون پٽيندا 12 ڪلوميٽر هلندا وياسين. سج لهڻ کان ٿورو اڳ اسان ’ڦَتن جهڏي‘ وٽ بيٺا هئاسين! چوڌاري سنسان خاموشي هئي، نڪو ڳوٺ، نه پهر نه پاڻي، نه ڇانوَ! ... ”اهو اَٿوَ جهڏو! هاڻي توهان ويهي نقشا (چِٽ) ڏسو ۽ ڦوٽو ڪڍو ته مان ٿو پاڻي ڀري اچان!“ موٽيو مري اسان کي غلام محمد سان ڇڏي ڪنهن پاسي هليو ويو.


دهل ڍوري ۾ پنڌ دوران اسان کي هنڌ هنڌ موهن جي دڙي (ميچئر انڊس) سان ڀيٽڻ جهٰڙيون ٺڪريون جاءِ بجاءِ مليون هيون. اتي ڪي باقاعدي گهر يا آثار ڪونه ٿي ڏٺا، شايد اهي نئه جي وهڪري ۾ لڙهي ويا هجن، هي جبل جون ڀُرڪڻيون ڪنڌيون ۽ ننڍيون بُٺيون آهن، جن تي چڱو ٺڪراٽو پيل آهي. خير! اها تصديق ته ٿي رهي هئي ته هيءَ جوءِ آڳاٽي تهذيب جي دائري ۾ رهي آهي ۽ (گهٽ ۾ گهٽ) موهن جي دڙي واري وقت ۾ هتي به انساني سرگرمي سٺي پئماني تي هئي. هتان ڦَتن جهڏو ڪو گهڻو پري ڪونه هو. هن علائقي ۾ سِپ ـ ڪو ڏ واري صنعت (shell industry) به هئي. سپن ۽ ڪوڏن کي سوراخ ڪري يا ڪارائيءَ سان وڍي زيور وغيره به ٺاهيا ٿي ويا. ڪٿي ڪٿي چقمقي ڳاري، ڇريون (بليڊ) به نظر آيون هيون.


اسان تڙ تڪڙ ۾ ڦَتن جهڏي غار ۾ داخل ٿياسون جيڪا ڪجهه اوچائي ء