دهل ڍوري ڏانهن

نوز بند

ڪي ٻيا آثار

دهل ڍوري ڏانهن

’ڦَتن جهڏو ماڳ‘ جو اطلاع ٻه ٽي سال اڳ بخاري صاحب کي جهانگارن ۾ هڪ اين جِي او ’ٿر ديپ‘ ۾ ڪم ڪندڙ ملازم نثار خاصخيليءَ ڏنو هو. اطلاع ڪجهه هن ريت هو ”ايڏانهن دهل ڍوري ۾ هڪ هنڌ هڪ غار آهي، جنهن ۾ قديمي زماني جي ماڻهن جا ٺاهيل چِٽ آهن!“ نثار اهو اطلاع ڏيڻ کان پوءِ رابطي ۾ ڪونه رهيو هو. نثار کي اهي نشان ڪنهن ٻئي مقامي ماڻهوءَ ڏيکاريا هئا. انڪري اسان لاءِ اهو بلڪل ناممڪن هو ته انهن صاحبن جي مدد کانسواءِ اتي پهچي سگهون. نيٺ، اهو رابطو فيبروري 2009 ۾ بحال ٿيو.

اها مارچ 2009 جي پهرين تاريخ هئي، جڏهن مون اڪبر لاشاريءَ کان جوهيءَ مان جيپ گهرائي. ممتاز برهماڻي جيپ ڪاهي آيو. آئون ۽ بخاري صاحب صبح جو سوير سيوهڻ مان نڪري جهانگارن مان نثار کي هٿ ڪري، ڪائيءَ ۾ نوحاڻين وٽ پهتاسين. هن ڀيري اسان سردار محمد خان نوحاڻيءَ جي پٽ حاڪم خان سان رابطي ۾ هئاسين، دائود خان به مليو. حاڪم خان چڱو بردبار راڄوڻي نوجوان آهي. ڏاڍي عزت ڏنائين. ٻيو حال احوال پنهنجي جاءِ تي، اها خبر به ڏنائين ته ڪائيءَ ماٿر ۾ ٻن مختلف جاين تان ٽِڀن مان هڏيون به برآمد ٿيون آهن، يعني، هتي ڪائي ماٿريءَ جي قديم ثقافت ۾ به ’خاڪداني تدفين‘ مروج هئي.

هن علائقي ۾ اسان کي ڪيڏانهن ڪيڏانهن وڃڻو هو، احتياط طور نوحاڻي سردار کي ان جو اطلاع هجڻ ضروري هو. اسان حاڪم خان نوحاڻيءَ کان غلام محمد سونهين طور گهريو جيڪو گذريل ڀيري اسان کي هن علائقي ۾ مليو هو، ۽ بَٺي ٿل جون خبرون ڪيون هئائين. اسان هن کي نگهاول ۽ گوزبانيءَ لاءِ به سونهون ڪري کنيو هو پر توڙ تائين پهچي نه سگهيا هئاسين.

”هن ڪالهه شام تائين هتي توهان جو انتظار ڪيو هو، هاڻي پنهنجي ڳوٺ بگا شير ۾ ملندو!“ حاڪم خان چيو. اسان وڌيڪ نه ويٺاسون. جلد ئي بگا شير ويجهو هاهوت کان ڪجهه ڏکڻ اولهه ۾ غلام محمد جي ڳوٺ پهتاسون. هتي ڪافي کجي ۽ وڻڪار آهي.

”هتي ئي ويجهو ’شهَي جي واهِيءَ‘ وٽ هڪ ننڍي لُنڊي آهي، اهي به پراڻا آثار آهن. ماڻهن ان مان به ڇپون کڻي نوان گهر ٺاهيا آهن.“ غلام محمد ٻڌايو.

ڀِت جبل تي تيل ڪمپنيءَ واري ماڳ تي پهتاسين ته نثار خاصخيليءَ موٽيي مريءَ کي کڻڻ ضروري سمجهيو. هي اهو ماڻهو هو جنهن نثار کي ’ڦتن جهڏي‘ وارا نشان ڏيکاريا هئا. موٽيو مقامي ماڻهو هو، سڄي جاگرافيءَ کان واقف ته ڪهڙي شئي ڪٿي آهي ۽ ڪٿي ڪهڙو قبيلو يا ماڻهو ويٺو آهي، ڪٿي پاڻي آهي، ڪٿي ناهي؟ ڪٿي ڳوٺ جا ماڻهو چڱا آهن ۽ ڪٿان جا ڏنگا آهن؟ ڪٿي ترسي سگهجي ٿو، ڪٿي نه! ۽ ڏوهارين جا ٿاڪ ۽ ٿَم ڪٿي ڪٿي آهن؟ هاڻي اسان جي منزل حسناڻي گبول ڳوٺ ويجهو ڦُتن جهڏو‘ هو.

هي ماڳ دهل ڍوري ۾ آهي. دهل ڍورو نئنگ کان ڏکڻ پاسي تقريباً60 ڪلوميٽرن جي پنڌ تي آهي. نئه نئنگ کيرٿر ۽ بڊي جبل جي وچ مان ڏکڻ کان اتر طرف لهي، ڇِنيءَ وٽ منڇر ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. ان ۾ هنڌ هنڌ واهيون ۽ ڍورا اچي پون ٿا. ان سلسلي جي انتهائي ڏکڻ ۾ ٻه ننڍيون نئيون ڪانڌي واهي ۽ نئه دهل پنهنجيون ڌار ڌار ماٿريون ٺاهين ٿيون. نئه ڪانڌي کيرٿر جو، ۽ نئه دهل بڊي جبل جو پاڻي آڻي ٿي. نئه دهل ۾ دهل ڍوري جو پاڻي اچي ٿو. نئه ڪانڌيءَ جي پنهنجي اهميت آهي. اتي جبل جي پاڙ ۾ چشمو آهي، جنهن تي ماڻهن جو گذر سفر آهي. هي مستقل پر مختصر آبادي آهي. انسان هتي تاريخ کان آڳاٽي وقت کان رهندو پيو اچي. ان نئه ۽ ان جي ڍورين تي ڪٿي ڪٿي گبر بند ۽ گوربنديون آهن، جن مان ڪانڌي واهي، نگهاول ۽ گوزباني اهم آهن. انهن جو ذڪر ايڇ ٽي لئبرڪ پنهنجي ڪتاب ”سنڌ، جنرل انٽروڊڪشن “ ۾ ڪيو آهي.

لئمبرڪ هن علائقي ۾ قديم آثارن جو بيان ڪندي لکي ٿو، ”ڪن ڳوٺن ۾ گهر هڪ ٻئي مٿان ڳاهٽ ٿيل ۽ اڪثر ڪنهن قدرتي مٿاهينءَ تي ٺهيل هئا، جنهن جي سطح لاڳيتي رهائش سبب هوريان هوريان مٿي ٿيندي وئي ۽ ڦِٽڻ کان پوءِ کاڄندي کاڄندي مخروطي دڙي جي شڪل اختيار ڪري وئي آهي. ڪن ڳوٺن ۾ وري گهر ڌار ڌار چڱي وڏي ايراضيءَ ۾ پکڙيل آهن. جنهن مان لڳي ٿو ته اتان جا ماڻهو صلح سانت ۾ گذاريندا هئا. ڪانڌي واهي اهڙي آباديءَ جو هڪ سٺو مثال آهي. اهو هنڌ کيرٿر ٽڪرين جي پاڙ ۾ هڪ مٿاهين ماٿريءَ ۾ آهي. هتي سڀ کان اڳ ڌيان ڇڪائيندڙ شئ هڪ ننڍڙي پر نمايان مرڪزي رهائشي ايراضي آهي، جيڪا پڪل مٽيءَ جي ڌوڙ ۽ ٺڪرين سان ڳاڙهي آهي، شايد هتي ڳوٺ جي سردار ۽ سندس مائٽن جا گهر هئا. چوٿائي ميل ۾ مختلف طرفن ۾ اڪيلن گهرن يا گهرن جي ميڙاڪن جا نشان آهن، جيڪي ڪافي کاڄي برباد ٿي ويا آهن ۽ ڀڳل ٿانون ۽ چقمقي پٿر جي ڇرين ۽ اوزارن سان ڍڪيل آهن. اتي ويجهو ٽڪر تي، ٿورو مٿي هڪ ويڪري ٽڪريءَ تي چقمقي پٿر ڇلڻ جو ماڳ آهي. هي اوزار پڪ ئي پڪ اتان جا هوندا. ان هنڌ پٿر ٽڪيندڙ جي گهرڙن جا پٿراوان بنياد سندن ڪرت جي گڏيل ٺڪراٽي جي ڀر ۾ ڏسي سگهجن ٿا. ان وسنديءَ جي وچان ئي وچان هڪ هٿرادو ڪڙيو لنگهي ٿو، جيڪو چقمقي پٿر ڇلڻ واري هنڌ جي پاسي مان هڪڙي چشمي جو پاڻي هيٺ ميدان ۾ پوک جي ٽڪري کي پهچائي ٿو.“

لئمبرڪ، ان وقت (ڊسمبر 1942) ۾ لکي ٿو ته ”اڄ کان 80 ورهه اڳ ارضيات جي ماهر مسٽر فيڊن اهو ماڳ ڏسي راءِ ڏني هئي ته اهو قدرتي چشمو اڳي جيترو وڏو هوندو هو، هاڻي اوترو نه آهي.“ لئمبرڪ پاڻ به اتي ڪڻڪ جي پوک ڏٺي هئي، پر اها هڪ ڪٽنب لاءِ به ڪافي نه هئي.

ڪانڌي واهيءَ ڏانهن ويندڙ واٽ ئي ’ڦَتن جهڏي‘ ڏانهن وٺي ٿي وئي، ڪانڌي واهيءَ بابت اسان وٽ في الحال فقط ايتري معلومات هئي. ڇا اڄ اسان ڪانڌي واهيءَ تائين پهچي سگهنداسين؟ ڇا اسان گوزباني ۽ نگهاول جا گبربند ڏسي سگهنداسين؟ مون سوچيو پئي ـ فيصلو ته ”جبل“ ڪندو، ڏسون ڪهڙو حڪم ٿو اچي! وقت ۽ اجازت ملي ته اهي ضرور ڏسنداسين!