دلوراءِ جي ٺيڙهه

ي ئي ته حڪومت دڙي تي کڻي قبضو ڪيو آهي.“ ٻئي ڳوٺاڻي سرڪار تي ڄڻڪ فرياد داخل ڪيو. سندس خيال هو ته دڙي تي قبضو ٺڪرنڀٿرن جي ڪري نه، پر سون لڀجڻ ڪري ٿيو آهي ۽ سرڪار کي ان قبضي جو هروڀرو ڪو جواز به ناهي.

”هتان هڪ ماڻهوءَ کي ٻه سونا سڪا به مليا هئا ... هڪ تولي جو هو. هڪ سڪي تي راجا ۽ راڻيءَ جي تصوير هئي ٻئي سڪي تي هڪ شينهن ۽ هڪ شينهڻ ڇپيل هئا. هڪ سڪو تولي جو هو ۽ ٻيو اڌ تولي جو ... هيءُ سردار جعفر خان آهي نه! هڪ سِڪو اڄ به سندس ڳچيءَ ۾ وڌل آهي.“

”ٻيو سڪو ڪنهن وٽ آهي؟“

”غريب ماڻهو آهن، ڪجهه ملين ٿو ته وڪڻيو کايو ڇڏين.“ اصل ۾ ڳالهه ڇا آهي ته عام ماڻهن کي قديم آثارن مان لڌل نادر شين جي قيمت معلوم ناهي پر نادر شين جو ڪاروبار ڪندڙ ماڻهن جا ڪيئي ٽولا سڄي ملڪ ۾ سرگرم آهن. اهي قديم دڙن لڳ ڳوٺن ۾ ڪن ماڻهن سان رابطا رکي انهن کي قديم شيون ڳولڻ جي ڪم تي لڳائي، لڌل شيون خريد ڪري پرڏيهه ۾ وڏي قيمت تي وڪڻيو ڇڏين. اهي ڪم چپ چپات ۾ ٿيندا آهن جنهن ڪري ڪنهن به همراهه لڌل شيون ظاهر نه ڪيون فقط انهن شين جا حوالا ڏنا جيڪي هٿن مان نڪري چڪيو هيون.

”هيءُ دلوراءِ جو دڙو ناهي! اصل ۾ هيءُ چندر گپت موريا جي زماني جو آهي ٽي سؤ سال قبل مسيح جو. اهي يوناني دور جا سڪا ٿي سگهن ٿا ... ان دور ۾ درياهه هن دڙي کان هڪ ميل اولهه ۾ وهندو هو. ٿي سگهي ٿو ته چندر گپت هيءُ شهر فتح ڪيو هجي.“ اها راءِ هڪ مقامي نوجوان جي هئي جيڪو پڙهيل ڪڙهيل ٿي لڳو.

”درياهه جا پراڻا ڍورا اڃا تائين آهن.“

ڳوٺ جي چڱي مڙس عبدالڪريم کوسي کي ڪچهريءَ جو چڱو شوق هو. خبر ناهي ته ڪٿان ڪٿان جون ڳالهيون ڪندو وري دلوراءُ مان لڌل هڪ مورتيءَ جا تفصيل ٻڌائڻ لڳو، ”هڪ ننڍڙو ٻار مون وٽ بت کڻي آيو. ٻارڙي کي کنڊر مان ڪٿان مليو هو ... مون هن کان پنجن رپين ۾ خريد ڪيو ... تڏهن هتي سنڌ مان انتظامي عملدار اختر جانوري آيل هو. مون کي کيس اهو بت ڏنو ... پوءِ هن اهو بت جپان موڪليو جتي ٻُڌمذهب آهي ... هاڻي مون ٻڌو آهي ته کيس ڏهه لک رپيا انعام مليو آهي ... اهو بت ويٺل حالت ۾ هو. هڪ هٿ ۾ نانگ هئس ٻيو هٿ هن ريت هو (هن جوڳيءَ وانگر آشيروادي نموني هٿ جي تري اڀي ڪري ڏيکاري جيئن مهاديو يا گوتم ٻڌ جو انداز آهي) جيئن پوڄا ڪندا آهن.

... ٻڌمت وارا چون ٿا اهو سندن خدا آهي ... نبي آهي ... ان کي جڏهن ڌارئي مذهب وارا تير يا تلوار هڻندا هئا ته هن جي جسم مان رت جي بدران کير وهندو هو ... هن جي ڇاتيءَ مان رت نه نڪرندو هو ... هر ڪنهن جو عقيدو آهي پنهنجو پنهنجو ... بت ڪو وڏو ڪو نه هو بس هيترو هيترو هوندو، چئن پنجن انچن جو.

... ويهه پنجويهه ڏينهن اڳ هڪ سوني اشرفي به لڌي اٿئون، مون به ڏٺي آهي، هتي هڪ همراهه آهي اقبال خان، ان وٽ آهي. اسان ڪنهن کي ڏيکاريون ڪو نه، ڇو ته اهي کڻي ٿا وڃن. اسان پنهنجي دوست فاروق خان لغاريءَ کي ڏينداسون ... هتان ٺڪر جا ننڍا وڏا گولا به ملن ٿا جيڪي منجنيقن جي کنڀاڻيءَ ۾ وجهي هڻندا هئا.“ (فاروق لغاري نومبر 1993 ۾ پاڪستان جو صدر ٿيو).

عبدالڪريم کوسي وڏا وس ڪيا ۽ اقبال خان کي نياپا ڪيا ته سوني اشرفي ڏيکاري پر ڪامياب نه ٿيو. جواب پهتو هو اشرفي وڪڻي چڪو آهي. ڪجهه ماڻهن ٻڌايو ته دڙي مان عورتن ۽ مردن جا ننڍڙا پتلا ملن ٿا. اهي پتلا اگهاڙا هوندا آهن. اهي پتلا ٺڪر جا هوندا آهن انهن جي مٿين حصي ۾ ٺڪريءَ جي پيالي جهڙو نمونو هوندو آهي. هڪ ماڻهوءَ چيو، ”شايد پاڻي ڀرڻ جو منظر آهي يا پوڄا جو!“ شايد هو ڪن اهڙين مورتين جي ڳالهه ڪن ٿا جهڙيون مُهين جي دڙي مان لڌل ڌرتي ماتا جون هونديون آهن، برابر انهن ۾ اهڙيون مورتيون به شامل آهن جن کي ’پاڻي پوڄا‘ سان نسبت ڏني وڃي ٿي.