جنگي سر پتڻ جي اهميت

�ونڊي کارين جهڙي صورتحال آهي. جيتوڻيڪ کارين جو پاڻي به درياهي وهڪرن وانگر وهندو آهي پر ان جو رخ سمنڊ جي ويرن جي حساب سان اوڀارو لهوارو بدلجندو رهندو آهي. وير جي لهڻ چڙهڻ کي مقامي ماڻهو پنهنجا نالا ڏين ٿا. وير لهڻ، چڙهڻ ۽ لهرن جا مختلف نالا آهن، جن جي خبر فقط تجربيڪار سامونڊين کي ئي پوي ٿي.

اسان وارن ٻيڙياتن کي سفر دوران وير جو چڙهيل پاڻي مليو. ان دوران وير جو چاڙهه، ٺهراءُ ۽ لاٿ ملي. پاڻيءَ جي گهڻائيءَ، پاڻيءَ جي ابتي سبتي وهڪري ۽ هوا سبب پاڻيءَ جي سطح ڏاڍي بي چين رهي هئي. درياهي ڇولي ۽ سامونڊي ڇوليءَ ۾ رات ڏينهن جو فرق آهي. سامونڊي ڇوليون اتي ئي پيون ٿل ٿل ڪنديون آهن، ڊهنديو ن ۽ ٽٽنديون آهن، سمنڊ ۾ اها صورتحال گهڻو ڪري منجهند کان پوءِ پيدا ٿئي ٿي، ان ڪري ننڍين ٻيڙين تي وڏي تڪليف ٿئي ٿي. اسان کي صلاح ڏني وئي ته، ڪوشش ڪري سڀاڻي جو سفر سوير شروع ڪجي ته جيئن ٻارهين لڳي کان اڳ ماٺار واري وقت ۾ چڱو سفر ٿي وڃي ۽ سڀاڻڪي منزل جي ويجهو پئجي.

دنيا ۾ مهم جوئيءَ کي شوق سان ڏٺو وڃي ٿو. ماڻهو ايورسٽ ۽ ڪي_ٽو واريون چوٽيون سر ڪيو اچن ٿا_ سچ پچ اها ڏاڍي وڏي ڳالهه آهي، پر خبر ناهي ڇو مون کي اهي مهمون فضول لڳن ٿيون. شايد ان ڪري ته انهن مهمن ۾ کوجنا ۽ تلاش جا پهلو گم رهن ٿا. جڏهن جان جوکم ۾ وجهجي ته پوءِ ڇو نه ڪا نئين شيءِ ڳولي دنيا آڏو رکجي! هيڏو وقت هيڏي ساري رقم، جيءَ جو جوکم ۽ هيڏي ساري قوت جو استعمال فقط ان لاءِ ڇو هئڻ کپي ته فلاڻي چوٽي سر ڪئي وئي! ڇا ان مهم جوئيءَ جو رخ کوجنا طرف ڦيرائڻ مناسب نه آهي؟

هيءُ ته هڪ اتفاق آهي جو اسان ماڻهو، هن سنڌو مهم ۾ شريڪ ٿي ويا آهيون کوجنا شوق ڪيڏو مهانگو آهي ان جي خبر انهن کي ئي ٿي سگهي ٿي، جيڪي کوجنا ڪن ٿا. پاڻ وٽ ته نه پئسو آهي ۽ نه وقت! گهر جون ضرورتون پوريون ڪجن يا کوجنا جي شوق ۾ هڙان هڻجي! في الحال ته هڻون پيا، هن مهيني جو پگهار موڪل جي کاتي ۾ هليو ويو. ڪاش ڪڏهن ائين به ٿئي ته ڪو ادارو کوجنا جي ڪم ۾ سرپرستي ڪري!

خميس، 23_ نومبر 1989ع

اڄ جي، منزل ڪيٽي بندر آهي. اڄ نه رڳو نوري به لٿي آهي وچولي ماپ جو هڪ هڙهو به ڀاڙي تي ڪيو اٿئون. هڙهي جو نالو ”السلطان“ آهي. ملاح هڙهي تي ڪو نه ڪو نالو رکن ٿا، پوءِ ٺهي نه ٺهي، جيئن هن هڙهي جو آهي. هڙهي جو مالڪ ابوبڪر باندل آهي. ڪراچيءَ کان مڇي مارڻ نڪتو هو پر هتي جنگي سر تي مڇي وڪڻي ڇڏيائين.

هيءُ هڙهو هفتو کن اڳ ڪراچيءَ مان برف کڻي شڪار تي نڪتو هو. سڄي هفتي ۾ ٽيهه پنجٽيهه مڻ جهليائين، جيڪا هتان هڪ ڊاٽسن پڪ اپ ۾ ڀرجي ڪراچي رواني ٿي. جيڪڏهن مارڪيٽ گرم هوندي ته اها مڇي پندرهن ويهه هزار رپين ۾ وڪامجي ويندي پر جيڪڏهن بازار ٿڌي هوندي ته به اٺن ڏهن هزارن ۾ وڪامبي. اهو شڪار سڄي هفتي ۾ لڳو هو. هڙهي جي مالڪ جي قسمت چڱي هجي ها ته هڪ ڏينهن به ايترو شڪار ٿي پئي سگهيو.

ڏهه پندرهن سال پراڻو السلطان هڙهو 28 فوٽ ڊگهو ۽ 10 فوٽ ويڪرو هو، اهو ٻه چار سؤ مڻ وزن کڻي سگهي ٿو. وڏي ماپ جا هڙها اڃا وڏيڪ وزن کڻن. السلطان هڙهو وڏي سمنڊ ۾ به وڃي سگهي ٿو پر جون جولاءِ جهڙن سخت مهينن ۾ نه، هونئن به انهن ڏينهن ۾ سامونڊي ماڻهو سمنڊ ۾ گهڙڻ بدران ڪنڌيءَ تي ويهي پنهنجن ٻيڙن ۽ لانچن جي مرمت ۾ مصروف ٿي ويندا آهن. وچولي سائيز جي هڙهي جي قيمت هڪ لک رپيا کن آهي. جيڪڏهن ان ۾ انجڻ هنئي وڃي ته پوءِ ڏيڍ لک کن تائين پهچيو وڃي. هڙهن جا ڪيئي قسم ٿين. هڪڙا گاليا سڏجن، ٻيا هڙها، هڪڙيون ٿين لانچون، ٻيا ٽرالر، گاليا ننڍي پاڻيءَ ۾ مڇي مارين. باقي قسم وڏين کارين ۽ کلئي سمنڊ ۾ شڪار ڪن. بتيلي جو ڪم پلا مارڻ آهي، پر اهو کلئي سمنڊ ۾ ڪو نه نڪري.

جنگي سر پتڻ جو حوالو ٽيهارو کن سال اڳ ٺهيل نقشي ۾ نظر نه آيو. شايد ان عرصي ۾ درياهه پنهنجي نئين واٽ جوڙي ورتي آهي. ڪنارا کائڻ سنڌوءَ جي پراڻي عادت آهي. جنگي سر پتڻ تي ٺهيل هوٽلون به خانه بدوشن وانگر هيون. سبب اهو ئي ته درياهه پورالو آهي ۽ هوٽل وارن کي به هر وقت خطرو آهي ته درياهه اوچتي ڪاهه ڪري، سڀ ڪجهه نه پٽي وڃي. اهي هوٽلون ڪنڌيءَ جي حساب سان اڳتي پوئتي ٿينديون رهن ٿيون.

مهاڻن ۽ هوٽلن وارن کان سواءِ پتڻ تي ڪسٽم وارا ۽ خفيه ادارن جا ماڻهو به ڦري رهيا هئا، سندن زبان پنجابي هئي. هڪ شخص سرٻاٽن ۾ چيو، ”سائين هيءُ فقط توکي مونکي سڏي نالا پڇن ٿا، اسمگلرن کي کلي ڇُوٽ آهي ... توهان سمجهي ڳالهه!؟“ هنن کان سواءِ انسانن جو چوٿون گروهه پنندڙ ٻارڙن تي مشتمل هو. انهن کي شڪاري ٿي چيائون، هو باگڙي هئا. سندن مرد ڪلهن ۾ گودڙيون وجهي شهرن ۾ پنن ٿا، زالون ڳوٺن ۾ پنن ۽ ٻارڙا پتڻ تي. پر پتڻ جو ڌنڌو مندائتو آهي. هوٽلون به ان وقت بند ٿي وينديون آهن، جڏهن مڇي مرڻ جي مند ختم ٿئي. انهن ڏينهن ۾ جنگي سر پتڻ ويران ڏسڻ ۾ ايندو آهي.

جنگي سر پتڻ نظاري جي لحاظ کان شاهوڪار آهي، وڻڪار، مٺيون زمينون، وڻ تي پکين جون مٺيون لاتيون، ننڍا ننڍا هڙها ۽ بتيلا، رَڇ ۽ ڄار. هڪ شخص کان اسان جڏهن جنگي سر پتڻ جي نالي بابت پڇا ڪئي ته چيائين، ”هتي هڪ ماڻهو رهندو هو، ان جو نالو جنگيسرهو“ اسان سندس جواب مان مطمئن نه ٿياسون.

”السلطان“ تي رَڇَ پيا هئا. رَڇَن جا ٻه قسم ٿين: ننڍيون يا وڏيون مڇيون ڦاسائڻ لاءِ رَڇَن جي سوراخن ۾ فرق رکيو وڃي ٿو. رڇن ۾ هيٺئن طرف ٺڪر جا گول مانيءَ جهڙا پُڙ ٻڌل هئا ۽ مٿئين پاسي پيڪنگ مٽيريل جا اڇا هلڪا گولا. جڏهن رڇ پاڻيءَ ۾ اڇلايو وڃي ٿو ته ٺِڪرن (جن کي ’ڀاري‘ ٿي چيائون) وارو پاسو هيٺ لهي ٿي ويو. ٻيو پيڪنگ مٽيريل وارو پاسو (جن کي مالٽو ٿي چيائون) رَڇَ کي تاري بيهي ٿو. ائين پاڻيءَ جي سطح کان هيٺ تري تائين ڄاريدار ديوار ٺهي ٿي. جڏهن ان ديوار کي چؤڦير سوڙهو ڪيو وڃي ٿو ته ننڍيون مڇيون سوراخن مان نڪريون وڃن، باقي وڏيون ڦاسيو پون.

اڄوڪي پنڌ جي واٽ اجهو هن ريت آهي: جنگيسر کان ٻاٻيهو، ٻاٻيهي کان آٿرڪي، آٿرڪيءَ کان پوءِ روڙو، روڙي کانپوءِ ڦاٽ ۽ پوءِ مختلف ڇاڙن ذريعي ڪيٽي بندر.