جمود ۽ تبديلي

تنهن ڏينهن هڪ وڏي سرڪاري ڪاموري جي در تي گوڙ ڏٺم. ڀانيم رشوت ٽوڙ کاتي وارن هانءَ تي پٿررکي ڪنهن وڏي ٽوپيءَ واري جي خلاف ڪارروائي ڪئي آهي ۽ هو ڪنڍيءَ ۾ ڦاسايل سانپي کي سڻڀو مال سمجهي ڳڙڪائڻ جي ڪوشش ڪندي سڳ سوڌو جهليو آهي. سندس کيسي مان اڳواٽ نوٽ ڪيل نمبر وارا نوٽ نڪتا آهن. جنهنڪري ٻائيتال متو آهي. پر معاملو ڪو ٻيو هو.

وڏي سرڪاري ڪاموري جي شاندار آفيس جو در کليل هو. اندر اٺ ڏهه ڳاڙها پيلا نوجوان هئا. وڏو سرڪاري ڪامورو سي ننڍڙو ٿي ويل نظر آيو. ”بابا ويجهو... پٽ تي ويجهو.... اجهو ٿو فائل گهرائي وٺان.“

گهڙيءَ کن ۾ فائل آيو. وڏي ٽوپيءَ ننڍڙي صحيح ڪئي. اتي جو اتي ڪو ليٽر ٽائپ ٿي نوجوانن کي مليو ۽ نوجوان پنهنجي واهه وٺي روانا ٿيا. وڏو سرڪاري ڪامورو وڏي ٽيبل جي پويان ڦرندڙ ڪرسيءَ ۾ ڦان ٿي ڪري پيو ۽ وڏا ساهه کڻي پيشانيءَ تان پگهر اگهيو.

بعد ۾ خبر پئي ته ان تمام وڏي ڪاموري وٽ نوجوانن جي ڪنهن تمام ننڍڙي ڪم جو فائل ستن اٺن مهينن کان پيو هو. ڪم جائز هو، هونئن ئي ٿئي ها، پر ايئن ڇو ڪجي؟ ڪا منٿ ميڙ، ڪا سفارش، ڪا مهرباني، ڪا ٻي ڳالهه. آخر ايئن ڇو ڪجي؟ ڪامورڪا ادب به ڪا شيءِ هوندا آهن. انهن ادبن کي اورانگهڻ ڪيڏي نه بي ادبي هوندي! ماڻهن جا ڪم منٽن ۾ ٿيڻ لڳن ته ڪاموري جي اهميت ڪيئن ٿيندي؟ سلامي ۽ مهرباني ڪيئن ٿيندي؟

نوجوانن ڪڪ اچي ان ڏينهن تي ڪامورڪي ٺٺ کي عوامي احتجاج جي مستقبل ۾ اڀرندڙ لهر جي هلڪي جهلڪ ڏيکارڻ جو فيصلو ڪيو هو ۽ جهلڪ ڏيکاري کيس رڦڻيءَ ۾ مبتلا ڪيو. حق حاصل ڪيو ۽ روانا ٿي ويا.

اها ڪارروائي سماج ۾ ٻن روين جي ٽڪراءَ جي جهلڪ هئي. جنهن سان مستقبل جي زبردست عوامي اڀار ۽ دٻاءَ هيٺ جمودي ۽ عوام دشمن قوتون هيسيل ڊنل ۽ سيل نظر آيون.

وڏي ڪاموري جي اهڙي طرح ٽوپي لهڻ کانپوءِ محسوس ڪرڻ جي ڳالهه ٻين ماڻهن جو رد عمل هو. شايد هر ڪنهن پنهنجي اندر ۾ ڏاڍي خوشي محسوس ڪئي هئي، تڏهن ته هر ڪنهن جي چپن تي مرڪ هئي. سندن ان خوشيءَ جو ڪارڻ شايد اهو هو ته هنن جمود ۾ هلچل ڏٺي هئي. اڄوڪي سماج جي ”جيئن آهي ۽ جتي آهي“ واري سرڪاري پاليسي جيئن جو تيئن نه رهي سگهي هئي ۽ ڪجهه نوجوانن ننڍڙي پيماني تي ان جي ڀڃڪڙي ڪري پنهنجي مرضيءَ مطابق ڪجهه ڪيو هو. ماڻهن کي ان ڳالهه مان ڪا خوشي ٿي هجي يا نه ته نوجوانن جو ڪو ننڍڙو يا وڏو ڪم ٿيو پر يقينن اها صورتحال کين فرحت ڏيندڙ ثابت ٿي هئي ته صورتحال کي ”جيئن جو تيئن“ قبول ڪرائڻ واري رياستي ڍانچي جو ننڍڙو ٿنڀو ٿوري دير لاءِ لڏي ويو هو. ظاهر آهي ته هيڏڙي ڦٽاڪڙي سان همورابي شهنشاهيت جا قاعدن وارا مضبوط ٿنڀا ڊهي نٿا سگهن. انهن ٿنڀن جي چيڀٽ ۾ آيل ماڻهن وٽ ظاهر آهي ته فوري طور تي ان کانسواءِ ڪو ٻيو رستو ٿئي ئي نٿو ته سندس قائدن کي ”جيئن جو تيئن “ قبول ڪري، ”پر صبريقا“ حاصل ڪن ۽ وڌيڪ اذيتناڪ، فوري چيچلائيندڙ موت کان ڪجهه دير بچي سگهن.

پر اها ڳالهه سئو سيڪڙو سچ نه آهي ته ماڻهوءَ همورابيءَ جي قائدن کي مقدر تسليم ڪيو هجي. جي ايئن هجي ها ته پوءَ تاريخ جو سفر اڳتي وڌي ئي نه ها. ماڻهوءَ هر دور جي ڏکين حالتن ۾ سوچيو آهي ۽ تدبيرون هلايون آهن. باوجود ان جي ته هر نئين موڙ تي ڪنهن وڏي ٽوپيءَ حالتن کي ”جيئن آهن جتي آهن“ جي بنياد تي قبول ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، ماڻهوءَ ”نيٺ ڇا ڪجي؟“ واري سوال تي سوچيو آهي، ڪجهه نه ڪجهه ڪيو آهي ۽ وڏي ٽوپي ته ننڍڙي ڳالهه آهي، وڏا تاج لاهي ڦٽا ڪيا آهن.

جهيڙو آهي ٻن روين جي جدا جدا قوتن ۾، جنهن سان پهريون آهي، ”جيئن آهي جتي آهي“ وارن بنيادن تي معاشرو بيهارڻ جي ڪوشش، جنهن جي پٺڀرائي حڪمران طبقن جي مشينري ۽ جاگيرداري قدر ڪن ٿا. سچ پچ ته اهو رويو ايترو ڪمزور به ناهي جيترو ڪي اميد پرست سمجهن ٿا. ٻي ڌر آهي عوامي مزاحمت واري. جنهن جي صورتحال رومي ٻيڙي ۾ قيديءَ جي حيثيت سان سوار ٿيل بن حر جهڙي آهي، جنهن جي اکين ۾ جوت آهي ۽ دل ۾ ڪاور جو آڙاهه جيڪو کيس مرن ۽ ڪمزور ٿيڻ نٿو ڏئي. ماڻهن پنهنجي ڪاوڙ جو عملي اظهار به ڪيو آهي ۽ ملڪ ۾ ڪي تمام وڏا واقعا ۽ تحريڪون به نظر آيون آهن. پر اهي ڪنهن مضبوط تنظيم ڪاريءَ جو حصو نه هيون. ماڻهن جي ڪاوڙ عوامي تنظيم کان گهڻو اڳتي هئي. اهو ئي سبب آهي جو ماڻهن کي ان تحريڪ جي بدلي ۾ ٿوري گهڻي رعايت ته حاصل ٿي پر رياستي ڏاڍ جي اهڙي چيڀٽ به ملي جيڪا هميشه ياد رهندي.

سياڻا چون ٿا ته جڏهن تنظيم ۽ حالتون هڪ جيتريون تيار هجن تڏهن ”جت آهي ۽ جيئن آهي“ واري شرط جا ته رڳو بخيا اڊڙي ٿا وڃن پر ان جا ڌاڳا به ڳوليو نه لڀندا.

عوامي ڪاوڙ وڏي طاقت آهي پر ان مهل تائين فضول آهي جيستائين انفرادي سان بدلجي اجتماعي نه ٿي ٿئي. ان صورت ۾ ”نيٺ ڇا ڪجي“ وارو سوال به ”جيئن جو تيئن“ ”جتي آهي جيئن اهي“ موجود رهي ٿو. نيٺ ڇا ڪجي وارو سوال ايڏو بنيادي آهي جو ٽالسٽاءِ ان تي هيڏو سارو ڪتاب لکڻ تي مجبور ٿي پيو. هو چوي ٿو ته ڍونگ ڇڏجي ۽ سچ کان ڊڄجي (ذهن ۽ ضمير موجب هلجي)، ٻين کان مٿڀري سماجي حيثيت ۽ رعايتن جي تمنا کي رد ڪجي ۽ انساني پورهئي کي اوليت ڏيارجي ۽ مفتخوريءَ جو خاتمو ڪجي. ڍونگ معنيٰ ڪوڙ، سچ چوڻ کان نه ڊڄڻ معنيٰ سچ ٻڌائڻ جي نه رڳو همٿ رکجي پر ڪوڙن کي منهن تي چماٽ وانگر ڦهڪائي نه ڏجي. ذهن ۽ ضمير تي هلڻ معنيٰ اتميت سچ وارن قدرن کي ڏيڻ ۽ انهن تي ڪا به سوديبازي نه ڪرڻ. اهڙي طرح مفت خورن کي مفت خوريءَ کان روڪڻ تي بنيادي جواب آهي” نيٺ ڇا ڪجي“ واري سوال جو. پر جيڪڏهن ان جواب ۾ اثرائتي تنظيم جو ذڪر جمع ڪجي ته ان جواب جي عملي شڪل نڪري ايندي.

ڇاڪاڻ ته معاشرو ”جيئن ۽ جتي“ واري بنياد تي قبول ڪرايو وڃي؛ تنهنڪري انهن شرطن کي تبديل ڪرن جي ذميواري به انهن تي اچي ٿي جيڪي ” جيئن ۽ جتي“ واري فلسفي مان مطمئن ناهن. نيٺ ڇا ڪجي وارو سوال پنهنجي جاءِ تي حڪمت عملي تيار ڪرڻ لاءِ پهريون شرط آهي. صورتحال، جيئن جو تيئن نه ڪڏهن رهي آهي، نه رهندي ۽ نه رهي سگهي ٿي. دنيا ۾ ڪا به شيءِ مستقل نه هوندي آهي. جيڪڏهن ڪا حقيقت مستقل آهي ته اها ”تبديلي“ آهي. پر عجب ڳالهه آهي ته وڏيون ٽوپيون اها حقيقت ڄاڻڻ جي باوجود حالتن کي ”جيئن ۽ جتي آهي“ جي بنياد تي هلائڻ چاهين ٿيون. اٺ وڏو بار جهليندو آهي پر هڪ اهڙي به حد ايندي آهي جڏهن سندس پٺيءَ تي هڪ تيلو وڌيڪ رکڻ سان اٺ ويهي رهندو آهي. اهو نقطو تبديلي ضرور محسوس ڪرائيندو آهي پر دراصل تبديليءَ جو عمل ان مهل کان شروع ٿي چڪو هوندو آهي جڏهن کان اٺ تي پهريون تيلو رکيو ويندو آهي. تنهنڪري جمود رهي ئي نٿو سگهي. پر جيئن ته ارتقا جو عمل هوريان ٿيندو آهي تنهنڪري تبديلي محسوس نه ٿي ٿئي ۽ فقط ان مهل محسوس ٿئي ٿي جڏهن اٺ ويهي رهي ٿو.

اس، جمهوري ۽ انقلابي قوتن جي اختيار جو دائرو صرف ايترو آهي ته هو ان عمل کي آهستي يا وڌيڪ تيز ڪري سگهن ٿيون.

ان ڏس ۾ جم