تپيداري

سياڻا چون ٿا ته معاشرو ۽ فرد هڪٻئي جا عڪس ٿيندا آهن، اسان جو معاشرو نوعيت ۾ ڪهڙو آهي؟ ان جو عڪس معاشرتي سرشتي ۽ ان سرشتي مان اڀرندڙ ڪردارن مان پڌرو ٿيندو. سنڌ سماءُ جا ذريعا ڪيترو به اخلاقيات جو پرچار ڪن ۽ ماضيءَ جي سٺن قدرن جي حوالي سان پنهنجي سڃاڻپ ڪرائين، ٿيندو اهو ئي جيڪو معاشرتي ڍانچو ۽ ان جا قاعدا قانون چوندا.

سياڻا ان تي به متفق آهن ته اسان جنهن معاشري ۾ جياپي لاءِ حيران آهيون سو انسان ۽ پورهئي جو قدر ڪرڻ بدران ذاتي ملڪيتن جي حفاظت ڪندڙ آهي. اهو ئي سبب آهي جو تحفظ جو بنيادي شرط فقط ملڪيت کي سمجهيو وڃي ٿو ۽ اهڙو تحفظ حاصل ڪرڻ لاءِ ماڻهو هڪٻئي جا لاش ڪيرائيندا رهن ٿا، جنهن سان ئي در اصل عدم تحفظ جو هڪ اڻکٽ سلسلو شروع ٿئي ٿو.

اهڙي قانون تي جڏهن عمل جو وقت اچي ٿو ۽ ملڪيتن جي حقدارن ۽ وارثن جي گوشوارن لاءِ وٺ وٺان شروع ٿئي ٿي تڏهن بدعنوانين ۽ اختيارن جي غلط استعمال جون ڇيهه حدون نظر اچن ٿيون. ان سلسلي جي آخري ڇيڙي تائين نظر وجهڻ بدران ابتدائي سري تي بيٺل هڪ ڪردار تي نظر وجهجي جيڪو حڪومت جي ڍانچي ۽ سرشتي ۾ سڀ کان هيٺين سطح تي بيٺل آهي.

اسان گهڙي کن لاءِ هڪ ڳوٺ يا ننڍڙي شهر جي ننڍڙي هوٽل ۾ هلي ويهون ٿا ۽ چانهه جي ڍڪ تي معاملي تي سوچ ويچار ڪيون ٿا.

اسان ڏسون ٿا ته هوٽل ۾ ويٺل ماڻهو ڪنهن ويل چؤٻول تي ڇرڪ ڀرين ٿا. ”ڇا هي؟ ڇا ٿيو؟“ ڪو چوي ٿو، ”تپيدار صاحب آيو آهي!“ يقيناً سندس آمد جو ڪو نه ڪو مقصد هوندو. ماڻهو هروڀرو ۽ ويٺي ويٺي ڇرڪ نه ڀريندا آهن.

تپيدار صاحب پنهنجي جيپ تان لهي ٿو. ڪوٽار فائل ڪڇ ۾ ڪري پويان لڳي ٿو. هو ڪهڙي ڪم سان آيا هوندا؟ اهو اسان جو موضوع ناهي.

تپيدار صاحب جي ذاتي جيپ واهه جي سينگاريل آهي پر بچت جي ڏيکاءَ خاطر انجڻ گئس تي ڪرائي وئي آهي. اهڙو سلينڊر جيپ سان نظر پيو اچي. تپيدار جو حُليو به ڏاڍو ’بااثر‘ آهي. ويڪرو ۽ ڊگهو جسم، شهپر وٽيل، مٿي تي شيشن واري ٽوپي. اها ٻي ڳالهه آهي ته تپيدار، ڪنهن صاحب کان وڌيڪ لاهُه قسم جو زميندار نظر اچي ٿو.

تپيدار وڏي ڳالهه آهي. جيئن چاهي تيئن ڪري ”الف“ جا کيت ”ب“ کي، ”ب“ جو مال ”ج“ کي، ”ج“ جو ”د“ ۽ ”د“ جو ”الف“ کي. تپيدار پاڻ ته وچ مان صاف نڪريو وڃي، دعويدارن جون هڪٻئي تي بندوقون اڀيون هونديون. ڳوٺن جا ڳوٺ دشمنين جي گهيري ۾ ۽ پراڻين دشمنين جا پڙاڏا صدين ۾. حقدار کڻي عدالت ۾ لکت دعويٰ ڪري ته به فيصلو ايندو. ”رڪارڊن مان پڌرو آهي ته ...“ پر سائين رڪارڊ ۾ ئي ته رولو آهي.“ جواب ملندو، ”ثابت ڪر.....“ واقعي ثابت ڪرڻ ڏکيو معاملو آهي. پيڙهيون مري کپي وڃن ٿيون. ڪجهه به ثابت نٿو ٿئي. تپيدار صاحب جو لکي ويو سو لکي ويو. اصل پٿر تي ليڪو.

اسان هڪ ٻيو تپيدار به ڏٺو. سنهڙو، سُڪل، اکين تي ٿلهن شيشن وارو چشمو، هڪ اهڙي ميز تي ويٺو هو جنهن کي ٻه ٽنگون ڪو نه هيون، سرن جي آڌار تي بيٺل ميز مٿان پلٿي هڻي ويٺو هو ۽ نقشن تي اهڙا ليڪا پئي پاتائين جيڪي سر زمين سان نٿي ٺهڪيا.

خبر ناهي ته دنيا ۾ ٻين هنڌن تي ههڙيون شامتون هونديون آهن يا نه پر هند ۽ سنڌ جا ته اهي واقعي ”ڏاڍا“ ڪردار آهن. غريب غربو ته ٺهيو ننڍن وڏن آبادگارن کي به جيڪڏهن ڪٿي عاجزيءَ سان پيش ايندو ڏٺو سون ته اهو تپيدار صاحبن آڏو. ملڪيت بچائڻي هجي يا ڦٻائڻي تپيدار صاحب جي خدمت ڪرڻ ۽ خدمتون وٺن لازمي آهي.

ملڪيت ۽ تپيدار، تپيدار ۽ پئسو، پئسو ۽ ماڻهو. ماڻهو ۽ ذلتون، ذلتون ۽ ملڪيت. اهو آهي اهو چڪر جيڪو اسان جي معاشري ۾ ذاتي ملڪيت کي اعليٰ قدر قرار ڏيڻ سان ٺهيو آهي. ذاتي ملڪيتون ڪيئن ٿيون ٺهن؟ وڏيون ڏنگايون آهن ان معاملي ۾. صنعتڪار، سرڪار کان قرض کڻي صنعتون کايو وڃن ۽ زميندار زرعي قرض وٺي رقم کي ذاتي ملڪيت ۾ داخل ڪريو ڇڏين، سو به هارين جي نالي ۾. ڪيئن؟ سا خبر ئي نٿي پوي. بس ايترو سمجهجي ٿو ته تپيدار صاحب وڏين ڪرامتن جو مالڪ آهي. اڪثر تپيدار ته پنهنجين ڪرامتن سبب ڪروڙ پتي نه سهي لکپتي ضرور آهن. پر تڏهن به نوڪري ڇڏڻ لاءِ تيار نه آهن. ٿين به ڇو؟ روزگار جو واحد ذريعو اهو ئي ته اٿن.

امر جليل ”اروڙ جو مست“ ۾ ڌاڙيل کان چوايو هو ته سنڌين کي ڦرڻ جا ٻه طريقا آهن: يا ته ڌاڙيل ٿجي يا وري پيري فقيري ڪجي. دل چاهي ٿي ته ٿورڙي ترميم ڪجي ته پوليس وارو ۽ تپيدار ٿي به ساڳيو ڪم ڪري سگهجي ٿو جنهن سان پنج نه پر ويهه ئي گيهه ۾ ٿين ٿيون.

کاتيدار، کاتن جي هيرا ڦيرين سبب ڪڏهن حق ڪڏهن ناحق پر سدائين تپيدار صاحب جي ڳولا ۾ نظر ايندا. وري وري پيا مختيارڪار جي آفيس جا ڦيرا ڪندا ۽ ڪوٽارن کان پڇندا. ”ادا هي وٺ نوٽ، تو ڪٿي تپيدار صاحب ته ڪو نه ڏٺو؟“

” نه، سائين ويو آ سر زمين تي .“

”ڪهڙي؟“

”اها خبر ناهي، تون سڀاڻي اچ.“

تپيدار صاحب سدائين سروي تي هوندا آهن.(نئين ملڪيتن ۽ گراهڪن جي کوج ۾) فقط تڏهن ئي آفيس ۾ پڌرا ٿيندا آهن جڏهن سودو ٿي ويندو آهي ۽ ڪاغذي ڪارروائي پوري ڪرڻ ڪاڻ تپيدار صاحب جو هئڻ بنيادي شرط ٿي پوندو آهي. ڪاغذي ڪارروائي مان مراد فقط فائلن جا معاملا ۽ قاعدن قانون جون ٽنگون ٻانهون ۽ منڍي ناهي، جن کي مروڙو ڏيئي پورو ڪجي. ڪاغذي ڪارروائي به ٻن قسمن جي هوندي آهي هڪ تپيدار صاحب جي ۽ ٻي ان جي جنهن لاءِ تپيدار صاحب پاڻ سيڙائي آفيس اچڻ لاءِ تيار ٿيو هوندو. ڪاغذي ڪارروائي ٻئي ڌريون ڏاڍي حقيقت پسنديءَ سان پوريون ڪنديون آهن.

تازو ايڇ ڊي اي جي ڊائريڪٽر جنرل جي هڪ بيان تي هڪ تپيدار صاحب ڏاڍي حيرت کاڌي. ڊي جي صاحب چيو هو ته هر سال هڪ هزار ايڪڙ سرڪاري زمين غير قانوني طور وڪرو ٿئي ٿي. جنهن تي تپيدار صاحب چيو هو ”بس!!؟؟“ پوءِ چپن ۾ مرڪي چيو هئائين رڳو هڪ ٻن شهرن جي ڳالهه هوندي. هن تپيدار صاحب جي ڊيوٽي هڪ ڍنڍ تي هئي جتي مڇي ۽ پکي مارڻ منع هئا، سختيءَ سان! پر ڍنڍ ۾ هنڌ هنڌ ڄار لڳل هئا. مڇين لاءِ جدا، پکين لاءِ جدا، تپيدار صاحب مرڪي رهيو هو ۽ سرڪاري ملڪيت جي حفاظت ڪري رهيو هو.

تپيداري فقط ڪو سرڪاري عهدو ناهي پر اها هڪ ڪيفيت ۽ لاڙو آهي جيڪو موجوده سرڪاري ڍانچي جي هر هڪ کاتي ۾ ساڳي شدت سان موجود آهي. پنڊت پروهت پنهنجي کاتي جا تپيدار آهن ۽ سرشتيدارن جي پنهنجي تپيداري آهي. ٿاڻيدارن جي پنهنجي حد آهي ۽ ...... جي پنهنجي (خالي جاءِ پاڻ ڀريو)..

(هيءَ سين18 مارچ 1988ع)