تيل نڪري آيو ...

سنڌ جي وِساريل علائقن مان تڪڙيون تڪڙيون خبرون پيون اچن ته اڄ فلاڻي هنڌان تيل نڪتو آهي ۽ اڄ فلاڻي هنڌان.

اخبارن مطابق سنڌ ۾ 1981ع کان هن مهل تائين 25 کوهن مان تيل لڌو ويو(29 آگسٽ 87 اي پي پي). هن کان اڳ ملڪ جي گهڻن حصن مان گئس جا تمام وڏا ذخيرا مليا آهن. سرڪار سمورو تيل پائيپ لائين جي ذريعي انڊر گرائونڊ طريقن سان ڪراچي پهچائڻ جو بندوبست ڪري رهي آهي.

”شيخ“ شاهد حسين ملڪ جو هڪ بيروزگار نوجوان آهي. کيس ملڪ جي پيداواري ذريعن ۽ مستقبل ۾ وڏيون اميدون آهن. هو جڏهن به شهر جي رستن تي کوٽائيءَ جو ڪم ڏسندو آهي، تڏهن هڪدم رڙ ڪندو آهي: ”شايد هتان تيل نڪتو آهي!“ جڏهن کائنس پڇيو ته”دوست وچ شهر ۾ تيل ڪيئن؟“ ته هڪدم وراڻيندو آهي، ”يار! صدين کان جيڪو اسان جي ابن ڏاڏن ۽ خود اسان جو تيل نڪتو، سو ڪيڏانهن ويو؟ نيٺ اهو به ته زمين ۾ ئي جذب ٿيو آهي!“

ان حساب سان ته اسان جي زمين جي تهن ۾ واقعي! تيل جا تمام وڏا ذخيرا موجود هوندا ڇو ته اينٿروپالاجيءَ جي ماهرن موجب سنڌ واري خطي ۾ بني نوع آدم جو باندرن سان مشابهه نسل به رهندو هو جيڪو گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڪروڙ 50 لک سال اڳ به موجود هو.

تيل جون تازيون کوٽايون پورهيتن ۽ بيروزگارن جي انهن دعوائن کي واقعي سچو ثابت ڪري رهيون آهن. ڇهن سالن ۾ پنجويهه ڪامياب کوٽايون ڪا معمولي ڳالهه ته نه آهي.

شيخ شاهد حسين جو چوڻ آهي ته عرب صرف تيل جي ڪري شيخ آهن ۽ برصغير جا مسلمان مذهب مٽائڻ جي ڪري شيخ آهن. پر اهو ڏينهن اچي ويو آهي جو اسان پاڻ کي سچو پچو شيخ سمجهون. جبا پايون ۽ مٿي تي عربن جهڙا صافا پائي مٿان نوڙ رکون ۽ ٻانهن تي شِڪرا ويهاري شڪار تي نڪري وڃون. عربي ڳالهايون يا نه پر ٻين ملڪن (خاص طور تي عرب ملڪ) مان افرادي قوت گهرائي انهن کان ڪم وٺون. ايئن ڪرڻ لاءِ شيخ شاهد حسين جو چوڻ آهي ته سنڌ مان تيل نڪرڻ کان پوءِ سندس حق آهي ته هاڻي هو به ابن ڏاڏن واري زماني کان جمع ٿيل ٿڪ ڀڃي!

’شيخ‘ شاهد حسين جي ڳالهين سان متفق ٿيڻ ضروري نه آهي پر سندس ڳالهين ۾ وزن آهي. ڇا ايئن ٿيڻ ممڪن ناهي ته تيل جي تلاش بعد شيخ شاهد حسين جا ڏينهن به ڦرن. سندس ڏينهن ڦرن يا نه ڦرن پر هن پنهنجي نالي اڳيان ”شيخ“ جو لقب لڳائڻ شروع ڪيو آهي ۽ پنهنجي هر دوست کي ان لقب سان سڏيندو آهي. سندس هڪ دوست جو نالو درياهه خان کوسو آهي، هن کي شيخ دريا خان کوسو چوندو آهي. سندس ٻئي دوست جو نالو ربڏنو منگي آهي، سو شيخ ربڏنو منگي ٿي پيو آهي. بهرحال.

چون ٿا ته نڪرندڙ تيل پاڪستان جي پنجويهه سيڪڙو ضرورت جي پورت ڪري ٿو. پر ان جي آمدنيءَ جو چاليهه سيڪڙو ملڪ جي خزاني کي ملي ٿو ۽ سٺ سيڪڙو رقم پرڏيهي ڪمپنيون سندن حق ۾ ٻاهر اماڻين ٿيون.

ايئن ڇو آهي؟

اها ”شيخ“ شاهد حسين توڙي اسان سڀني جي بدنصيبي آهي. ان بدنصيبيءَ جو ڪو حل آهي يا نه آهي سو ته ملڪ جا وڏا معاشياتدان ڄاڻن پر افسوس آهي ”شيخ“ شاهد حسين جي ڦٽل قسمت ۽ سندس خوابن تي، جن جي ڪڏهن تعبير به ٿيڻي آهي الائي نه.

کيس، پائڻ لاءِ جبو ملي يا نه ملي. صافو ۽ نوڙ ملن يا نه ملن پر نئون وڳو، ڌوتل ڪپڙا ۽ اجرو پٽڪو سندس حق لڳي.

اڄ هڪڙو ٻيو بيروزگار نوجوان به مليو، نڪ تي عينڪ ۽ هٿ ۾ اخبار. اخبار ۾ تيل نڪرڻ واري خبر تي دائرو ڪڍيل هئس. پڇيائين، ”هيءَ خبر پڙهي اٿئي؟“.

چيم ” ها...... ڇو؟“

جواب نه ڏنائين، اداس ٿي ويو. گهڙي رکي چيائين، ”توکي ڏک نٿو ٿئي؟“

دل تي هٿ رکيم ته پنهنجي ڌڙڪندڙ دل سان ”ڏُک ڏُک، ڏُک ڏُک“ جون هيڻيون ۽ جهڪيون صدائون ٻڌم، واقعي! سنڌ جي ماڻهن جو صدين کان نڪتل ۽ صدين کان جذب ٿيل تيل جڏهن ٻاهرنڪتو ته اهو وري به برابر. اخبارون چون ٿيون ”سڄو تيل پنجاب موڪليو وڃي ٿو.“ (هلال پاڪستان 29 آگسٽ 1987ع) سنڌ جي ماڻهن جون حسرتون، حسرتون ئي رهيون. ’شيخ‘ شاهد حسين جي جبو پائڻ ۽ مٿي تي نوڙ رکڻ واري خواهش شايد ڪڏهن پوري نه ٿئي. پر ڏک ان ڳالهه جو آهي ته سُوئيءَ وانگر هر جاءِ تان نڪتل گيس جو مالي فائدو غير ملڪي ڪمپنيءَ کنيو. اهڙيءَ طرح سنڌ مان نڪتل تيل به عام ماڻهن لاءِ ڪجهه نه آندو ۽ نه وري ڏوڪڙ ٺاهيو. ها! جيڪا شيءِ وئي سا سنڌ جي زمين ۽ معدني دولت ۽ جيڪا شيءِ آئي سان غير ملڪي ۽ غير مقامي مفاد آهي.

تازن انگن مطابق سنڌ مان روزانو 45 هزار بيرل تيل نڪري ٿو جيڪو 1991ع تائين 72 هزار بيرل ٿي ويندو.(پي پي آءِ 30 آگسٽ 1987ع) هاڻي حيدرآباد ۾ به وڏا ذخيرا مليا آهن. آخر ڇو نه ملندا؟ ’شيخ‘ شاهد حسين جي ساڳي ڳالهه تي شڪ ڪرڻ جو ڪو به جواز ڪونهي ته پورهيتن جو صدين کان نڪتل تيل زمين ۾ ئي آهي. اعتبار نه اچي ته کوٽائي ڪري ڏسو. هاڻي ته صورتحال اها آهي جو ماڻهو زمين مان پاڻي ڇڪڻ لاءِ هينڊ پمپ لڳائين ٿا ته نلڪي مان تيل نڪرڻ شروع ٿو ٿئي. واقعي! سنڌ ۾ ماڻهن جو نڪتل تيل زمين ۾ جمع ٿي ٿي سم وانگر سطح وڌائيندو پيو وڃي.

دنيا جي جن ملڪن ۾ تيل لڀجندو آهي، اتي جا ماڻهو خوشيون ملهائيندا آهن. جنهن جي گهر يا ٻنيءَ مان تيل نڪتو سو ڄڻ ته اصلي شيخ ٿي پوندو آهي. قدرت ڪنهن کي ڇت ڦاڙي ڏيندي آهي ته ڪنهن کي زمين ڦاڙي. پر بدقسمتيءَ سان سنڌ ۾ جنهن جي زمين مان تيل نڪتو آهي اهو ڪنگال ۽ بي گهر ٿي تڙجي ويو آهي.

اهو سچ آهي ته زمين الله جي آهي يا وري سندس ان نائب جي آهي جنهن کي انسان جي حيثيت ۾ زمين تي پورهئي لاءِ پيدا ڪيو ويو آهي. اهو به صحيح آهي ته زمين ڪنهن هڪ فرد جي ذاتي ملڪيت نه آهي ۽ زمين ۾ لڪل معدنيات به ڪنهن هڪ ماڻهوءَ جي ناهي. پر اها گهڻ قومي ڪارپوريشن جي ملڪيت به ناهي ۽ اها ماڻهو دشمن قوتن جي استعمال لاءِ به نه آهي. اها ملڪيت، اها زمين اها معدنيات ان خطي ۾ رهندڙ پورهيت طبقي جي آهي جنهن کي اها حاصل ڪيل قوت انسان جي گڏيل ڀلائيءَ تي خرچ ڪرڻي آهي.

سنڌ مان نڪرندڙ تيل، سنڌ جي سڀني پورهيتن کي ته ڇا خوشحال ڪيو يا ڪندو، هن مهل تائين ته اهو هڪ ڄڻو به خوشحال نه ٿيو آهي جنهن جي ٻنيءَ مان تيل نڪتو. تيل سندس قسمت کي ٺاهڻ بدران ڦِٽايو آهي ۽ کيس زمين تان بيدخل ڪرائي ڇڏيو آهي. نه هن کي تيل جي پيداوار مان حصو مليو ۽ نه زمين جي ٽڪري جو معاوضو مليو آهي.

سچ پچ ڏک جي ڳالهه آهي. ”شيخ“ شاهد حسين جي خوش فهمين تي به ڏک ٿئي ٿو ۽ اخبار هٿ ۾ کنيل بيروزگار کي ڏسي به ڏک ٿئي ٿو.

هلال پاڪستان 7 آڪٽوبر1987ع