تاج صحرائي

تاج صحرائي : سنڌ جو صحراگرد



اها 1985ع جي ابتدائي مهينن جي ڳالهه آهي. جڏهن آئون چئن سالن جو قيد ڪاٽڻ کانپوءِ آزاد دنيا ۾ هڪ نجي ڪمپنيءَ ۾ سيلز ايگزيڪيٽو طور ملازم ٿيو هئس. اها ڪمپني نوٽ بوڪ ۽ رجسٽر تيار ڪندي هئي. مون تي ذميواري رکي وئي ته آئون سنڌ جي ننڍن وڏن شهرن ۾ وڃي ان نئين ڪمپنيءَ جي پروڊڪٽس لاءِ مارڪيٽ ٺاهيان. شهر شهر گهڻ واري ڳالهه منهنجي سيلاني طبيعت کي وڻي وئي. مون کي هڪ گاڏي ۽ پيٽرول خرچ ڏنو ويو. مون لطف پيرزادي کي سفر جو ساٿي ڪيو ۽ نڪري پياسون.

اهو سنڌ ۾ ڌاڙيل جي راڄ جو ابتدائي ۽ زوردار زمانو هو. رستن تي نڪرڻ ڏاڍو خطرناڪ هو، خاص ڪري ٽيپهريءَ کانپوءِ. پر، اسان کي سنڌ جا شهر ۽ ڳوٺ ڏسڻ جو هڪ چڱو موقعو مليو هو، ان ڪري اسان ڪڏهن ڪڏهن سج لٿي کانپوءِ به سفر ٿي ڪيو. خدا خير ڪيو ۽ اسان سڄي سفر ۾ ڪنهن رهزن جي منهن ۾ نه پياسون. البت، سنڌ جي هڪ محنتي استاد ۽ جاکوڙي روح سان ملاقات نصيب ۾ هئي. اسان دادوءَ ۾ ڪتابن ۽ اسٽيشنريءَ جي هڪ دڪان تي چڙهياسون. سامهون ڪرسيءَ تي هڪ سڌو سادو، چڱي ڄمار وارو جسم ۾ ڪجهه ڳرو پر خاموش شخص ويٺو هو. سندس چهري تي سوچ ۽ سهپ جا نشان هئا. هن تي نظر پوندي ئي لطف پيرزادي مون کي هوشيار ڪيو، ”وڏو سيلاني تاج صحرائي صاحب ويٺو اٿئي!“

اها سچ پچ قسمت جي ڳالهه هئي جو مون صحرائي صاحب کي پهريون ڀيرو ايڏو دير سان يعني 1985ع ۾ ئي سهي، پر ڏٺو. جيتوڻيڪ، هو بابا سائين جو تقريباً هم عمر، هم ڪلاسي ۽ خاڪسار تحريڪ جو ساٿي هو ۽ هو سنڌ ۽ هند ۾ اڪثر وقتن تي هڪٻئي جو ساٿ ڏيندا رهيا هئا.

ان ئي سال آڪٽوبر مهيني ۾ صحرائي صاحب سان منهنجي ٻي ملاقات ٿي. بابا سائينءَ سميت اسان جو سڄو ڪٽنب ۽ هڪ جرمن فيملي ٻن ٽن ڏينهن لاءِ سيوهڻ ۾ ترسي هئي. انهن ٻن ٽن ڏينهن ۾ صحرائي صاحب اسان کي ڪجهه قديم آثار ڏيکاريا. هيءَ ٻي دنيا هئي، ماضيءَ جي هڪ اهڙي اتساهڪ دنيا، جنهن جي طلسم منهنجي دل ۽ دماغ کي جڪڙي ڇڏيو. تاج صاحب مون کي منڇر، بُلي جون بٺيون، نُڪو بُٺي گبربند، جنهن جو اصل نالو ’ٻنڌڪي‘ آهي ۽ ان سان گڏ ٻيا قديم آثار، ڪائيءَ جون پٿرجي دؤر واريون غارون، نئگ جا آثار ۽ رني ڪوٽ ڏيکاريا هئا.

بس! اهو ڏينهن ۽ اڄوڪو ڏينهن مون سڀ رستا ڇڏي صحرا گرديءَ کي پنهنجو مستقل شوق بڻائي ڇڏيو. جيڪڏهن منهنجي ملاقات تاج صحرائيءَ سان نه ٿئي ها ته آئون ڪڏهن به صحرا گرد ڪو نه ٿيان هان. جيئن ته قديم آثارن سان علم جو شوق ان ريت مون کي تاج صاحب ئي ڏياريو، ان ڪري هو منهنجو ايئن ئي استاد آهي جيئن ڪو علم جي دنيا ۾ ٿي سگهي ٿو يا ٿيڻ گهرجي. ان کانپوءِ نئگ، ڪائي ۽ رني ڪوٽ جا مون ڪيترا سفر ڪيا؟ اهو مون کي به ياد نه آهي پر انهن پنڌن جي شروعات ۾ تاج صاحب اڪثر ڪري مون سان گڏ هو ۽ رهنمائي ڪندو رهيو.

انهن سفرن کانسواءِ تاج صاحب سان گڏ منهنجو هڪ يادگار سفر هِنگلاج جو هو، جنهن ۾ سائين حاڪم علي شاهه، امام بخش گهرياڻي ۽ ٻيا صاحب شريڪ سفر هئا، بلڪه ان ڏکئي سفر دؤران تاج صاحب جنهن خوش مزاجيءَ جو مظاهرو ڪيو، ان سان ٿڪاوٽ جو احساس گهٽجي ويو هو. مون کي ياد آهي ته ان سفر ۾ هڪ موقعي تي اسان کي 24 ڪلاڪن کانپوءِ ماني نصيب ٿي هئي ۽ مشڪل سان ٻه يا ٽي ڀيرا سليماني چانهه ملي سگهي هئي ۽ اها سخت سياري جي رات هئي، جيڪا اسان هڪ ويران ڪکائين جهوپڙيءَ ۾ ڏڪندي گذاري هئي.

تاج صاحب جي خوش مزاجي ۽ ڏکين سفرن جي هيراڪ اها ٽولي، سچ پچ هڪ مثالي ٽولي هئي. اهڙا سفر برداشت، صبر، همٿ، شوق، اتساهه ۽ هڪٻئي لاءِ سهولت پئدا ڪرڻ کانسواءِ ممڪن ئي ڪو نه هئا.

تاج صحرائي صاحب سان منهنجو ٽيون يادگار سفر 1993ع ڌاري ٿر ۽ پارڪر جو هو. ان سفر ۾ انور پيرزادو، محمد علي قادري ۽ ڪريم ميمڻ به گڏ هئا. اها مهم اصل ۾ سنڌ ۾ سياحت جي امڪانن جي سلسلي ۾ ماڳن مڪانن بابت هڪ رپورٽ جي هڪ ڪڙي هئي. جيتوڻيڪ ان اڀياسي دؤري ۾ صحرائي صاحب باقاعدي شامل ڪو نه هو پر جيئن ته اها سندس خواهش هئي ته هو ٿر جي ڊيگهه ويڪر ۾ سفر ڪرڻ چاهي ٿو ۽ خاص ڪري مارئي جي حوالي سان نگرپارڪر وارو ملڪ ڏسڻ چاهي ٿو، ان ڪري صحرائي صاحب ان موقعي تي حيدرآباد کان ٿر جي سفر ۾ اسان سان شريڪ ٿيو.

صحرائي صاحب معلومات ڏيڻ ۾ سخي هو، پوءِ اهو اسان جو معمول ٿي ويو هو ته تاج صاحب جڏهن به ڪراچي آيو، يا آئو دادوءَ ويس يا ڪنهن ٻئي هنڌ ملاقات ٿي وئي، اسان پاڻ ۾ نين کوجنائن ۽ مشاهدن جي ڏي وٺ ضرور ڪئي. ڪلاڪن جا ڪلاڪ هلندڙ علمي بحثن به تاج صاحب کي آخر تائين ڪونه ٿڪايو. هو، هي جهان جهاڳڻ کان هڪ ڏينهن اڳ به ڊگها سفر ۽ ذميواريون پوريون ڪري آيو هو. ٿڪجي ويهي رهڻ يا ڊڄي پوئتي موٽڻ تاج صاحب جي سڀاءَ ۾ هو نه ئي ڪونه. 1987ع ڌاري آئون ۽ صحرائي صاحب رني ڪوٽ ۾ ميريءَ کان موهن ڪوٽ پنڌ پئي وياسون. رستي ۾ آئون ٿڪجي پيس. مون صحرائي صاحب کي ساهي پٽڻ لاءِ چيو پر هُو نه بيٺو، هوريان هوريان اڳتي وڌندو ويو، ”نه ! اها منهنجي عادت ناهي، منزل تي پهچي دم کڻبو، تون ڀلي ساهي کڻي اچ، آئون هلان ٿو!“ مجبور ٿي مون کي به قدم ملائڻو پيو. اهو پنڌ هڪ ساهيءَ ۾ کُٽائڻ ڪو سؤلو ڪم نه هو. بهرحال، اهو تاج صاحب جو طريقه ڪار هو ته ڪم مڪمل ڪرڻ کان اڳ ساهي نه کڻبي. ان معاملي ۾ هُو شيخ اياز سان سهمت هو ته، ”ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ، مسافر! ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ !“

تاج صاحب انهن ٿورڙن ماڻهن مان هو، جن لاءِ چئي سگهجي ٿو ته، ”جان جان هئي جيئري، وِرچي نه ويٺي!“ هو اڪثر چوندو هو ته منهنجي خواهش آهي ته مون کي ڪا اهڙي ذميواري هجي، جنهن جي آفيس جيپ ۾ هجي. هن سنڌ جي جبلن ۽ صحرائن ۾ ڪم ڪرڻ پئي چاهيو، ان ڪري هن ڪنهن ايئرڪنڊيشنڊ آفيس ۽ آرامده گاڏيءَ جي فرمائش ڪو نه پئي ڪئي پر هڪ اهڙي سواريءَ جي خواهش ٿي ڪيائين جيڪا تحقيق ۾ مددگار ٿئي.

هن صاحب جي اها خواهش ته پوري ڪو نه ٿي پر سندس پنهنجي ڪمايل سنگت ساٿ کيس اهڙا موقعا ڏيندي رهي يا تاج صاحب اڪثر ماڳ مڪان ان مهل پئي ڏٺا جڏهن غير ملڪي ماهر سندس ساٿ لاءِ جيپ آڻي سندس در تي بيهندا هئا، يا ضلعي انتظاميه غير ملڪي مهمانن کي قديم آثار گهمائڻ جي ذميواري تاج صاحب تي رکندي هئي. تاج صاحب اڪثر لوئس فليم ۽ مائيڪل جانسن جي ڳالهه ڪندو هو. جيستائين مون کي ياد پوي ٿو سنڌ سرڪار پاران تاج صاحب کي هڪ موقعي تي هڪ ذميواري ۽ گاڏي پڻ ڏني وئي هئي، پر نه اها ذميواري تاج صاحب جي شان وٽان هئي ۽ نه گاڏي. تاج صاحب پنهنجي خودداري ۽ عزت نفس سبب سرڪاري بندشون ۽ رويا برداشت ڪري نه سگهيو هو ۽ ان ذميواريءَ مان هٿ ڪڍيا هئائين، البت قلندر شهباز ميله ڪميٽيءَ ۾ علمي گڏجاڻي