بُلهو کوسو ۽ بُـلهي جي بُـٺي

ر وٺي ڏيو. جڏهن ڪنهن به حامي نه ڀري ته جنگو خان جماليءَ جي گهر آيون. جنگو خان پاڻ گهر ۾ ڪونه هو پر سندس ڀاءُ عرضي خان ويٺو هو، جنهن ماين جون ڪاريون پوتيون لهرائي ٻيا ڪپڙا ڏنا، جنهن جو مطلب هو ته هن وير وٺڻ جو بار پنهنجي سر تي کنيو. جڏهن جنگو خان آيو ۽ سڄو قصو ٻڌائين ته ڀاءُ کي چيائين، ’عرضي خان ڏاڍو ڏکيو ڪم کنيو اٿئي، پر هاڻي مرڻ لاءِ تيار ٿيءُ!‘

ان دوران، بلهو بڊاڻي سندس ڀيڻ جو لاش ڳنڀڙاڇ مان کڻائي، ڇِنيءَ واري مقام ۾ پورائڻ آيو ته مٿان جنگو خان به لشڪر وٺي اچي پهتو ۽ بلهي کي چيائين ته ’يا مرڻ لاءِ تيار ٿيءُ، يا ڀيڻ جو لاش ڇڏي وڃ، آئون پاڻهي پورائيندس!‘ بلهو لاش ڇڏي هليو ويو. جنگو خان لاش به پورايو ۽ ڪانڌپو به ڪيائين. اهو واقعو بلهي لاءِ وڏي للڪار بڻجي ويو ۽ جنگو خان سان سڌي دشمني ٿي پيس. ان کان پوءِ بلهو لشڪر وٺي آيو ۽ ٽنڊي رحيم کان اولهه پاسي ٺوٺ جبل تي جنگ لڳي جنهن ۾ ڪي ماڻهو زخمي ٿيا پر بلهو بنا سوڀ جي واپس موٽي ويو.

ان کانپوءِ، جنگو خان پنهنجي لشڪر ۾ شاهاڻي، جمالي ۽ لُنڊ شامل ڪري ڳنڀڙاڇ تي چڙهائي ڪئي. ٻي روايت موجب لشڪر ۾ جمالي، بروهي ۽ هڪ لُنڊ شامل هو. حملي کان هڪ رات اڳ سِجيون پچايائون، تڏهن جنگوءَ چيو، ”هڪ حصو وڌيڪ ٺاهجو! جيڪو بلهي سان انگ ۾ مَٽ ٿئي، سو پنهنجي پتيءَ سان گڏ اهو حصو به کائي. جمالين ۽ بروهين اهو حصو نه کاڌو، باقي ڪَنبيرو لُنڊ اهو حصو کائي ويو (يعني بلهي سان ويڙهه جو ذمو کنيائين).

ٻئي ڏينهن ٽِپهريءَ جي وقت اهو لشڪر بنا اڳواٽ اطلاع جي اچي بلهي تي ڪڙڪيو. جنگو خان پنهنجي لشڪر کي چيو، ’بلهي وٽ لشڪر ڪونهي، انڪري بندوق نه هڻجو، باقي ترارين سان جنگ ڪجو. ڪَنبيرو لُنڊ بلهي جي سامهون ٿيو. بلهي جي شڪيلي (تلوار) جو نالو ’رُٺو‘ هو، بلهي ان سان پهريون ڌڪ هنيس. ٻيو ڌڪ سائينداد نوحاڻيءَ هنيس، ڪَنبيرو چار ٽڪر ٿي ويو. ان مهل لشڪرين چيو، ’هاڻي بلهي سان پڄڻ مشڪل آهي، انڪري بندوقون هڻجن‘ پر جنگو خان چيو، ’ان سان ناموس ڪونه ٿيندي ڇو ته هُـو ڪل ٽي مڙس آهن (يعني: بلهو، سندس ڀاءُ علي خان ۽ سائينداد نوحاڻي).

ڪَنبيرو لُنڊ هن جنگ ۾ ڪيئن آيو؟ ان لاءِ روايت آهي ته هن پنهنجي ساهيڙيءَ کان انجام ورتو هو ته ’جيڪڏهن ٻيو يار نه ڪرين ته بلهي سان وڙهان!‘

تڪرار جي سببن مان هڪ روايت محمد امين ڀوتاڻيءَ واري آهي. هو چوي ٿو ته ’بَراد بنديچي بروهي، کوسن جو خون ڪيو ۽ کِجراڻي بروهين جي وڏيرن چاڪر، غلام علي ۽ بکر وٽ سهڙيو. موقعو ملڻ تي کوسن براد کي قتل ڪري پلئه ڪيو، جنهن جي جواب ۾ بروهين کوسن تي ڪاهيو.

تاريخ جون ڪڙيون ملائڻ سان خبر پوي ٿي ته هي قصو پوريءَ طرح ميان نصير محمد ڪلهوڙي جي وقت جو آهي. پروفيسر عبدالله مگسي صاحب پنهنجي مضمون ’ميان نصير محمد ڪلهوڙو ۽ ان جا ساٿي‘ ۾ جنگو خان جماليءَ کي ميان وال تحريڪ ۾ شامل ڪري ٿو، هن لکيو آهي ”پياري کوسي جڏهن بغاوت جو عَلم بلند ڪيو ته کوسن جي ٻڍاڻي پاڙي سان واسطو رکندڙ کوسن پياري (کوسي) جو ساٿ ڏنو. انهيءَ سازش جو اڳواڻ بُلو کوسو هو، جيڪو تمام بهادر ۽ سرڪش ماڻهو هو. هُو لوڙهيون هڻندو، ميان نصير محمد جي انقلابي عبوري حڪومت کي ڪمزور ڪندو رهيو . ساڳئي مضمون ۾ مگسي صاحب عزيز ڪنگراڻيءَ جي قلمي نسخي ’جوهي تعلقي جي تايخ ۽ ادبي جائزو‘ مان حوالو به ڏنو آهي ته ”ان وقت کوسن جو زور تمام گهڻو هو، ڪلهوڙا حڪمران پڻ سندن قوت کان خوفزدهه هئا. کوسن جي زور ڀڃڻ لاءِ اهڙيون حڪمت عمليون اختيار ڪيون ويون ته جيئن سندن زور ٽٽي“. مگسي صاحب ۽ ڪنگراڻي صاحب ان راءِ تي متفق نظر ٿا اچن ته ”بلو کوسو نراجيت پسند دهشت گرد هو، جنهن جي هر عمل رياستي اقتدار (دهليءَ جي مغل سرڪار) کي مضبوط پئي ڪيو ۽ تحريڪ آزادي (ميان وال تحريڪ) ۾ رڪاوٽ پئي وڌي، جنهن کي ميان نصير محمد جي اشاري تي جنگو خان جماليءَ ختم ڪري ڇڏيو ... جنگو خان جمالي پنهنجي قبيلي جو سردار ۽ ٽنڊي رحيم جي لڪ جي نگهداريءَ لاءِ مقرر ٿيل هو.“



بلهي جي بٺيءَ وٽ الله بچايي نوحاڻيءُ سان اسانجو احوال اڃا هلي رهيو هو ته محمد علي قادري پاڻيءَ جي دٻي جو فوٽو ڪڍي پهتو ۽ وڏي آواز چيائين، ”بدر صاحب! هتي واڳون ...“ ان خبر تي في ٰلحال ته مون کان ڇرڪ نڪري ويو. مون تصديق لاءِ ڳوٺاڻي کان پڇيو. هن به امالڪ چيو، ”بابا هوندا ... هلو چانهه پياريانوَ ، ماني کارايانوَ!“

مون سمجهيو ته هن همراهه اجائي تصديق ڪئي آهي پر اها حقيقت هئي ته هن جوءِ ۾ واڳون آهن. جيتوڻيڪ في الحال هن دُٻي ڪو واڳون ڪونه هو ۽ محمد عليءَ ڀوڳ ٿي ڪيو، پر جڏهن مون مقامي همراهه کان پڇيو، ”ڇا هي ڪو چشموآ هي؟“ ته هن چٽن لفظن ۾ چيو، ”هيڏي (هن ڏکڻ ڏانهن اشارو ڪيو) مٿان ندي وهي ٿي ... مٿي نئون آهن، انهن ۾ ڪنڀ آهن، پاڻي وهي ٿو ؛ انهن ۾ واڳون آهن!“

”واڳون آهن ؟“ مون ٻيهر پڇيو.

”هائو!“ هن ٻيهر چيو.

ان ڪنڀ جو نالو ڇا آهي؟ انور پڇيو.

”ڪاڍن جي نئه يا ڪاڍ جي نئه ڪري چوندا آهن ... نئه ته ڳمڙاچ جي هوندي آ، ڪاڍ ڳمڙاچ ۾ هوندي آهي!“

الله بچايو موڪلائي روانو ٿيو ته انور بلهي واري ڪٿا جو هڪ ٻيو حصو ٻڌايو، جيڪو ٿوري جهٽ اڳ هڪ ٻئي نوحاڻيءَ کيس ان مهل پئي ٻڌايو جڏهن اسان پراڻيون ٺڪريون ميڙڻ ۽ قبرن جا فوٽو ڪڍڻ ۾ مصروف هئاسين.

”هيءَ ڳالهه آهي سائينداد نوحاڻي ۽ بلهي کوسي جي دشمني ۽ دوستيءَ جي! ... نوحاڻي جيڪو هن جو يار هو ۽ هتي شهيد ٿيو هو ...“ انور ڪجهه پري کان پنڌ ڪري پهتو هو، ان ڪري ڳالهائيندي سهڪي رهيو هو ، ”ان سان بلهي جي واقفيت ايئن ٿي جو نوحاڻي مَينهن کي ونگ هڻي هن ڍوريءَ ۾ ڏُهي ويٺو، ... بلهو جو آيس ته سوال جواب ۽ تڪرار ٿيو ... تون ڪير آن ...؟ ڇا هين ...؟ ان تان پاڻ ۾ وڙهي پيا ۽ جنگ ٿي؛ ... ٻئي تلوارون ڪڍي وڙهيا ... ۽ هڪٻئي کي تلوارون هڻي هڻي ٿڪجي شل ٿي ويهي رهيا. جنگ نه هِن کٽي نه هُن کٽي! ... ٻئي ويهي جو رهيا ته نوحاڻيءَ بلهي کي چيو، ’ادا! اُٿ ڀلا ته وڙهون!‘ ان تي بلهي چيس ته ’ادا چيو اٿئي! ڀائر ته پاڻ ۾ ڪونه وڙهندا آهن! هاڻي ٿياسين پاڻ ۾ ڀائر ۽ سنگتي!“ انور ڏاڍي شوق وچان ٻن بهادرن جي دوستيءَ جو انوکو واقعو ٻڌايو.

”پوءِ، جڏهن بلهي ڳالهه ڪئي ته يار! جمالي حملو ڪندا ... پوءِ هاڻي ڇا صلاح آهي؟‘ ... ان تي نوحاڻيءَ چيو، ’پرواهه نه ڪر! گڏ رت وهائينداسين ٻيو ڇاهي! ... پوءِ هُو (جمالي) آيا ۽ هي (بلهو) وڙهيو ۽ ٽُڪر ٽُڪر ٿي ويو، تڏھن هن جي ماءُ پٽ جا ٽڪر پئي پاڻ ۾ ڳنڍي ... سري، ٻانهون، ڌڙ ... انور ھٿ جي اشارن سان بلهي جي جسم جا جوڙ ڳنڍڻ لڳو.

”... اتي دشمن ڌر جي ڪنهن ماڻهوءَ چيس ته، ’مائي هاڻي ڇا ٿي سمجهين؟‘ ... تنهن تي مائيءَ چيو، ’مون اهي ڄڻيا ئي هِن