اهو ڪهڙو آهي؟

�ي جوابن ڏيڻ جي شوق ۾ ۽ نئين زماني جي خيالن جي اثر هيٺ ۽ اوچتي ننڊ مان اٿڻ ڪري ۽ صدين جي ننڊ جي اثر سببان خيالن ۾ گهڻي گڙ ٻڙ ۽ اختلافات ٿي پيا آهن، جو اهڙي پر آشوب زماني ۾ ضرور ٿيڻا آهن. مگر ترقيءَ جو ۽ حق تي رسڻ جو به اهو ئي وسيلو آهي ته کوجنا ۽ تحقيقات ڪجي. نون خيالن وارا ماڻهو به گهڻيون غلطيون ٿا ڪن. مگر اهو فطرتي قانون آهي ته ضعيف انسان ڪنهن خيال جي شوق ۾ ٿو پوي ته حد کان ٻاهر لنگهي ٿو وڃي. مگر انشاءِ الله ڪجهه وقت کان پوءِ جوش ڍرو ٿي ويندو ۽ ٿڌيءَ دل سان غور ۽ فڪر ڪيو ويندو ۽ اُهي معنائون ۽ تفسير ورتا ويندا جيڪي اصحابن سڳورن ورتا.

ٻيو سوال حضرت صاحب هي اٿاريو آهي ته جيڪڏهن اڳوڻن مفسرن کي هي اختيار ڪونهي جو جنهن آيت کي وڻين تنهن کي منسوخ سمجهن ته پوءِ اهو الزام مولوي محمد علي وغيره تي ڇو نه ٿو آندو وڃي. جيڪڏهن اڳوڻا مفسر انسان هئا ۽ انهن کان غلطي ۽ خطا جو امڪان آهي ته هنن ڏانهن ڇو اهو گمان نه آڻجي. منهنجو جواب آهي ته جهڙو اڳوڻن مفسرن ۾ غلطي ۽ خطا جو امڪان آهي تهڙو هاڻوڪي مولوي محمد علي وغيره ۾ به آهي. مگر رواجي عالم اها ڳالهه قبول نٿا ڪن. هو چون ٿا ته جيڪي اڳوڻن چيو آهي سو برحق آهي. وڌيڪ کوجنا ڪرڻ ۽ عقل هلائڻ جو ڪو ضرور ڪونهي. مان چوان ٿو ته جئين اڳي به نوان نوان تفسير نڪرندا آيا آهن تيئن هاڻي به نون تفسيرن ڪڍڻ جو سڀني کي حق آهي ۽ اهو حق قيامت تائين هلندو رهندو. جيڪڏهن ڪو چوي ته نه اهو حق بند آهي ته مهرباني ڪري ٻڌائي ته ڪڏهن بند ٿيو ۽ ڇو بند ٿيو؟ مگر قرآن شريف جي آيتن جي معنيٰ ۽ مطلب سمجهائڻ لاءِ ۽ خوبين ٻڌائڻ لاءِ تفسير ڪرڻ ٻي ڳالهه آهي ۽ قرآن شريف جي آيتن ۽ حڪمن کي پنهنجي خيال موجب رد سمجهڻ ٻي ڳالهه آهي. پهريون حق سڀ ڪنهن کي آهي ٻيو حق ڪنهن کي ڪونهي. حضرت صاحب جن فرمائين ٿا ته تفسير بالرايءِ ڪرڻ عظيم گناهه بلڪ ڪفر آهي. مان پڇان ٿو ته اڄ تائين جو مفسر پنهنجي پنهنجي راءِ ڏيندا آهن سي به سڀ ڪافر هئا ڇا؟ ”تفسير بالرايءَ“ جو مطلب مان هي ٿو سمجهان ته جيڪڏهن قرآن شريف جي ڪنهن به آيت جو مطلب اهڙو وٺجي جو ڪنهن ٻي صريح آيت يا ڪنهن صحيح حديث جي مخالف هجي ته به ان کي نظر انداز ڪري پنهنجي راءِ تي معنيٰ ڪجي ته اهو چئبو تفسير بالرايءَ. والله اعلم بالصواب.

ٽيون سوال هي اٿاريل آهي ته جيڪڏهن قرآن شريف جي ڪن آيتن جي منسوخ ٿيڻ بابت مونکي اعتراض آهي ته ساڳيو اعتراض تورات انجيل وغيره جي منسوخ ٿيڻ تي به هئڻ گهرجي. جو مان قبول ڪريان ٿو ته اهي خدائي صحيفا هئا ۽ انهن کي قرآن شريف منسوخ ڪيو آهي. پوءِ مان جيڪوئي جواب ڏيندس سوئي قرآن شريف جي آيتن جي منسوخ ٿيڻ بابت موزون ٿيندو. مگر منهنجو جواب هي آهي ته اڳوڻا صحيفا فقط ڪن خاص قومن لاءِ ۽ خاص وقتن لاءِ هئا. هر هڪ قوم لاءِ ۽ هر هڪ زماني لاءِ جدا جدا پيغمبر ۽ صحيفا موڪليا پي ويا. انهن صحيفن ۾ ماڻهن ڪمي بيشي ۽ تبديلي پي ڪئي جنهنڪري نون پيغمبرن ۽ نون صحيفن جي ضرورت پئي ٿي. اها به سچي حقيقت آهي ته حضرت محمد ﷺ جن جي مبوث ٿيڻ وقت، هڪ به اهڙو خدائي صحيفو ڪونه هو جو صحيح سلامت انهيءَ ئي حالت ۾ موجود هجي جنهن حالت ۾ نازل ٿيو هو. رسول اللهﷺ جي زماني کان اڳي قومن ۾ جدائي بلڪل گهڻي هئي تنهن ڪري جدا جدا پيغمبرن جي ضرورت هئي. رسول الله ﷺ بعد اُهو زمانو اچڻو هو جنهن ۾ سڄي دنيا ڳنڍجي هڪ ٿي پئي آهي. سير و سفر جا آلات اهڙو سريع ٿي پيا آهن جو ٿورڙيئي وقت ۾ سڄي دنيا جي چوگرد بار بار سفر ڪري سگهجي ٿو ۽ تار برقين جي وسيلي دم دم ۾ سڄي دنيا جي واقعات جي خبر پوندي رهي ٿي. تمام ڏوراهين کان ڏوراهين مثلن آمريڪا ۾ جيڪي گذريل رات ٿي گذريو يا جيڪي مشهور تقريرون ٿيون تن جو احوال اڄوڪين اخبارن ۾ پڙهي ٿا سگهون. اهڙي زماني لاءِ مناسب هو ته سڄي دنيا لاءِ هڪ ئي پيغمبر مبعوث ڪيو وڃي جنهن کي رحمت اللعالمين جو خطاب عطا ٿئي ۽ هڪڙو ئي ڪامل مڪمل صحيفو موڪليو وڃي جيڪو سڀني ماڻهن ۽ سڀني ايامن لاءِ موزون هجي. فيها ڪتب قيمه.

هاڻي هي دليل جيڪو مون ڏنو سو قرآن شريف جي ڪن آيتن جي منسوخ ٿيڻ لاءِ دليل ٿي نه ٿو سگهي، اٽلندو ان دليل مان نتيجو ڪڍبو ته اهڙو صحيفو جو سڄي دنيا لاءِ هجي ۽ سڀني ايندڙ ايامن ۽ زمانن لاءِ هجي. تنهن ۾ ڪو به اهڙو حڪم نه هجي جو منسوخ هجي ۽ ماڻهن کي ناحق مغالطي ۾ وجهي. پر در حقيقت قرآن شريف جي ڪن آيتن جي منسوخ ٿيڻ بابت منهنجو هڪ اهو اعتراض ته ڪونهي جو مولانا صاحب بيان ڪيو آهي. گهڻائي اعتراض آهن جي مٿي چٽائيءَ سان بيان ڪيل آهن ۽ افسوس آهي ته مولانا صاحب انهن سوالن ۽ اعتراضن جي اهميت بلڪل محسوس نه ڪئي آهي. ايتري قدر جو انهن جو جواب ڏيڻ جي ضرورت ئي ڪانه سمجهي اٿس.