اهو ڪهڙو آهي؟

اهو ڪهڙو آهي؟

پنهنجي علم ۽ عقل کي يا هن زماني جي آزاد خيال مولوين جي تصنيف ۽ تاليف کي اڳوڻن امامن ۽ مجتهدن سان برابر بلڪ زياده سمجهيو وڃي ٿو ۽ متقدمين ۽ سلف صالحين جي شان کي نظر عزت ۽ وقعت ۽ اعتبار سان ڏٺو نٿو وڃي ۽ قرآن حديث جي معنيٰ يا تفسير، جيڪا هنن سمجهي يا ڪئي آهي سا غلط يا غير صحيح سمجهي وڃي ٿي. حالانڪه انسان جو عقل بالبداهت قطعن حڪم ڪري ٿو ته اهي اسان کان ۽ هن زماني جي عالمن کان علم، عقل، تقويٰ، طهارت ۽ دينداري ۾ هزار درجا اعليٰ ۽ افضل ۽ اڪمل هئا. وحي براهه راست انهنجي مٿان نازل ٿيو ٿي. حديث شريف جا احڪام روبرو بلاواسطه پاڻ ٻڌائون ٿي ۽ اسلام جي عقائد ۽ احڪام ۽ اصولن جي پاڻ تبليغ ڪيائون ٿي. دين جي اڏاوت ۽ اسلام جي عمارت پاڻ پنهنجي هٿن سان تعمير ڪيائون ٿي. اصول مذهب ۽ عقائد احڪام جي صفائي يقيني طرح سان ڪري سگهيا ٿي ۽ ڪري چڪا ۽ اڪمال دين ڪامل ٿي ويو ۽ ڪو به نقص ۽ رخنو ۽ منجهيل ڳالهه جيڪا تشنئه تحقيق هجي باقي نه رهي. هاڻي اسين انهن جي تحقيق ۽ انهن جي فيصلي ۽ انهن جي تفسير ۽ معنيٰ شرح ۽ تفصيل تي عمل ڪريون يا هن زماني جي مولوي محمد علي يا سر سيد احمد جي تفسير ۽ معنيٰ تي؟ جا هنن متقدمين جي شرح ۽ تفسير ۽ معنيٰ جي بلڪل برخلاف ڪئي هجي.

اوهان پاڻ لکيو آهي ته افسوس! هر هڪ مفسر کي اختيار ملي ويو آهي ته جنهن آيت کي وڻيس تنهن کي منسوخ سمجهي. اها ساڳي افسوسناڪ ۽ خطرناڪ مولوي محمد علي وغيره سان لاڳو ڇو نه ٿا ڪريو ۽ انهن کي انهيءَ مورد ڪتاب کان آزاد ۽ پاڪدامن ڇو ٿو سمجهيو وڃي، جيڪڏهن ٻين اڳوڻن مفسرن تي اهو الزام اچي ٿو سگهي ته هن کي ڇو هن کان پري بيزار سمجهيو وڃي. جيڪڏهن اڳوڻا مفسر انسان هئا ۽ انهن کان غلطي ۽ خطا جو امڪان آهي ته هنن ڏانهن ڇو نه اهو گمان ڪجي. اها ته بي انصافي چئبي جو اڳوڻن کان خطا ۽ غلطي جو امڪان ۽ وقوع قبول ڪريون ۽ هنن کان بلڪل ناممڪن ۽ هنن کي بلڪل معصوم سمجهون ۽ پنهنجي عقل سان تفسير ڪرڻ جي اختياري ڏيون. حالانڪه متقدمين وٽ ”تفسير بالراُي“ ڪرڻ سخت ممنوع ۽ وڏو گناهه جيڪو جرم عظيم قريب سرحد ڪفر يا عين ڪفر هو. جهڙيءَ طرح حديث صحيح ۾ انهيءَ جي سخت ممانعت آئي آهي، ڇو ته پنهنجي مطلبن تي نصوصن جي معنيٰ ڦيرائڻ آسان آهي. هر هڪ گمراهه فرقو قادياني هجي يا نيچري، رافضي هجي يا وهابي ساڳئي قرآن شريف مان پنهنجو دليل وٺندا آهن ۽ پنهنجي مطلب موافق معنيٰ ٺاهيندا آهن اگرچه لغت ۽ اصطلاح جي روءِ سان غير صحيح هجي.

مگر اسان اهل السنت والجماعت جو عقيدو ۽ اصول اهو آهي ته اسين اُٰها معنيٰ وٺنداسون جيڪا اصحابن سڳورن ۽ تابعين ۽ تبع تابعين ورتي آهي ۽ انهيءَ شارع عام تي هلنداسين جنهن تي سلف صالحين هلي ويا آهن ۽ جيڪو رستو هو گهڙي ويا آهن اُها ئي واٽ هدايت جي آهي ۽ انهيءَ ۾ اسان جي نجات آهي. انهيءَ مضمون تي گهڻو ڪجهه لکي سگهجي ٿو، چئي سگهجي ٿو، مگر عاقلن لاءِ اشارو ڪافي آهي ۽ طالب حق لاءِ ايترو بس آهي ”درخانه اگر کس است يکحرف بس است“. جيڪڏهن ماڻهوءَ ۾ ماڻهپو موجود آهي ته ان جي هدايت لاءِ هڪ حرف ڪافي آهي.

اوهان جو مکيه اعتراض ناسخ منسوخ بابت هي آهي ته قرآن ڪلام خدائي آهي ۽ نه ڪلام انساني. تنهن ۾ قيامت تائين ڪو اختلاف ۽ ڦير ڦار ۽ ناسخ منسوخ نه هئڻ کپي ۽ انهيءَ جي مڃڻ ڪري ڪلام خدائي جي توهين ۽ بي عزتي ٿي ٿئي الخ - سو معلوم هجي ته بيشڪ اختلاف ۽ تناقض ۽ ڪذب ڪلام خدائي ۾ ممنوع ۽ محال ۽ ناممڪن ۽ غير واقع آهي مگر اختلاف ۽ تناقض ٻي شي آهي ۽ ناسخ منسوخ ٻيو - اختلاف کان ناسخ منسوخ مراد وٺڻ غلط فهمي آهي ڇو ته اختلاف ۾ وحدت موزوع محمول، زمان، مڪان وغيره وغيره مشروط آهي. ناسخ ۽ منسوخ ۾ انهن جو زمانو مختلف آهي ۽ جيڪڏهن اوهين قرآن شريف ۾ انهيءَ سبب ڪري ناسخ منسوخ هجڻ ناجائز ۽ نا مناسب ٿا سمجهو ته ڪلام خدائي آهي تنهن ۾ ڇو ڦير ڦار ۽ تغير تبديل ٿئي ته اهو سوال ساڳيو توريت ۽ انجيل تي به وارد ٿئي ٿو. اهي به بيشڪ ڪلام خدائي آهن. انهن جا احڪام ڇو منسوخ ٿيا ۽ قيامت تائين ڇو نه رهيا جن جو قرآن شريف سان منسوخ ٿيڻ اوهين پاڻ قبول ڪريو ٿا. پوءِ جيڪو جواب ۽ جيڪو سبب اوهين تورات ۽ انجيل جي پاران ڏيندا اُهو ساڳيو جواب اسين قرآن شريف ۾ ناسخ منسوخ ٿيڻ لاءِ ڏينداسين. انهيءَ اعتبار ڪري ته قانون ۽ ڪلام خدائي آهن ۽ ڪتاب منزل بالوحي آهن. سڀني جو هڪڙو حڪم آهي ۽ هڪ ڳالهه آهي.

مون سڄو جواب بنا ڦير ڦار جي ڏنو آهي نه ته ڪن مناظرو (اهو مناظره ناهي پر مکابره آهي) ڪندڙن جو دستور آهي جو فقط ڪي ڪي ٽڪرا ڪڍي انهن ۾ به ٿوري گهڻي تبديل ڪري مروڙي سروڙي پوءِ جواب ڏيندا آهن. مان ته سڀ الفاظ هو بهو لکي پوءِ به رد ڏيڻ بي انصافي ٿو سمجهان ڇو ته هڪ ته هي خط خانگي آهي نه ڇپڻ لاءِ. ٻيو وري جيڪڏهن کيس سڌ هجي ها ته ڇپجڻ ۾ ايندو ته وڌيڪ تفصيل سان ۽ وڌيڪ دليلن سان لکي ها. اهوئي سبب آهي جو مان سندس نالو مبارڪ ظاهر نه ٿو ڪريان.

مان انهن مان ناهيان جو پنهنجي خيالن تي اڙيو رهان ۽ ضد کان بحث مباحثو ڪيان يا حق جي تلاش کان منهن موڙيان. مگر مان ضعيف انسان آهيان قليل العلم ۽ قليل عقل آهيان. مان هميشه الله تعاليٰ کان سوال گهرندڙ آهيان ته مون کي غلطين ۽ گمراهين کان رکي (پناهه ۾) وٺ. پوءِ به جيڪڏهن سخت غلطيون مون ۾ رهجي وڃن ته منهنجو ان ۾ ڪهڙو وس. الله تعاليٰ دلين جو مالڪ آهي ۽ عملن جو نتيجو به نيتن تي ڏيندڙ آهي. عملاً غلطين جو نتيجو ضرور ملندو اگرچه نيت چڱي هجي مگر نيٺ بخشڻ وارو آهي. باقي عقلاً غلطي لاءِ ڪو به علاج ڪونهي سواءِ سندس فضل جي. ليس للانسان الا ماسعيٰ. مان ڪوشش به ڪيان ته صحيح خيالن تي پهچان ۽ الله تعاليٰ کان هدايت به گهران پوءِ به صحيح خيالن تي نه پهچان ته منهنجو ڪهڙو قصور منهنجو علم ۽ عقل چوي ته هي ڳالهه هئن آهي. ٻيو ڪو مون کي چوي ته اها گمراهي آهي. مان کيس منٿ ڪيان ته مون کي سمجهائي. سندس سمجهائڻ سان به منهنجو خيال اهو ئي قائم رهي ته پوءِ مان ڇا ڪريان. هرو ڀرو منافقي ڪري پنهنجو خيال ڇڏي ڏيان ۽ ٻئي جو خيال اختيار ڪريان ڇا؟

افسوس جو مولانا صاحب جو مختصر جواب منهنجي خيالن کي نه مٽائي سگهيو آهي. اگرچه اهو جواب ننڍڙو آهي ته به ان ۾ ايتريون ڳالهيون آندل آهن جو ان تي بحث ڪيان ته هڪ وڏو ڪتاب ٿي وڃي. انهيءَ مان ظاهر آهي ته جيڪڏهن ان بزرگ صاحب سان روبرو فيصلو ڪرڻو هجي ته شايد مهينا لڳي وڃن ۽ پوءِ به فيصلو ڪونه ٿئي. ٻارهن صديون گذري ويون آهن ته مناظرن هوندي به شيعن ۽ سنين جو فيصلو ڪونه ٿي سگهيو آهي. مولانا صاحب جي خط ۾ پهريون سوال ته تقليد ۽ غير تقليد جو آهي جو اٽڪل چاليهن ورهين کان هندستان ۾ جاري ٿيو ۽ اڄ تائين ڪو فيصلو ڪونه ٿيو آهي. مگر ڏسجي ٿو ته غير مقلد روز بروز وڌن�